Piše: Milorad Minjo Ražnatović

 

Napredne misli čovječanstva – intelektualnih elita i ostalih progresivnih slojeva društava,  uvijek su okrenute ka boljem, humanijem, tehnološki savremenijem, ekonomski bogatijem, socijalno pravednijem i društvu bez napetosti i tenzija. Te težnje su dovele  do revolucionarnog napretka u svim sferama društvenog života i rada, a civilizacijske tekovine izdigle na „božanski pijedestal“ neprolaznih vrijednosti. Ovo je pratila i savremena filosofsko-sociološko-politikološka misao koja je tragala za demokratskom organizacijom društva, sa osnovnim opredjeljenjem i namjerom pronalaženja takvih mehanizama koji će biti izraz volje građana, njihovog neprikosnovenog prava  da odlučuju o svojoj sudbini i neposredno učestvuju u donošenju društvenih odluka. Neposredno izražavanje volje građana, kao ideje i raznovrsnih oblika ostvarivanja te ideje, sežu još u davna vremena antičke Grčke. Od tada pa do danas na ovoj našoj planeti smjenjivala su se  društveno-politička uređenja i načini vladanja, ali ni poslije toliko prohujalih vjekova nije pronađen oblik demokratije koja „mora postojati kao autonomna organizacija moći naroda“  (Žak Ransijer, francuski filozof). Parlamentarna demokratija koju danas baštini najveći broj država u svijetu jeste  civilizacijsko dostignuće i, zasad, nezamjenjiv oblik demokratskog izražavanja volje građana. Međutim, i ona ima svoje domete i ograničenja, jer „svaki državni oblik je aproprijacija, odnosno privatizacija moći naroda“(Ransijer), tako da se ni njome ne dostiže  ljudska težnja za neposrednim učešćem naroda u vladanju državom, odnosno onaj demokratski ideal koji se zasniva na „prirodnom pravu“ svakog ljudskog bića da bude sudionik političkog procesa i „krojač“ svoje životne sudbine. Iluzija je, dijela politikološke naučne misli, da se ovaj neostvareni ideal može kompezovati, ili nadomjestiti preko nevladinog sektora, i njegovog snažnijeg prisustva i učešća u kreiranju svih značajnijih odluka koje se donose na nivou države. Nevladine organizacije, po nama, ne mogu biti zamjena za jedan takav ideal, iz prostog razloga što nijesu izraz „narodne volje“ i zastupnici njihovih interesa, već interesa određenih uskih interesnih grupa, čiji su motivi organizovanja i djelovanja, ne rijetko, lukrativnog karaktera. Tako je građanin „prinuđen“  da podržavajući na izborima  programe i politiku određene stranke, te birajući njihove predstavnike u skupštinama državnih i lokalnih zajednica, zapravo prenosi svoje „pravo glasa“ na njih. A koliko će se taj „glas naroda“ čuti zavisi od demokratske i kulturne tradicije, društvenog značaja politikološko-sociološko-filosovske misli, savremenosti političkih snaga, dostignute građanske svijesti, stepena razvoja ekonomskih odnosa,  uređenosti države i snage institucija koje je čine. On je po prirodi mnogo „tiši“ u tranzicionim - pretpolitičkim društvima u kojima nijesu razvijeni demokratski mehanizmi kontrole vlasti i jake državne, demokratski uređene institucije, a uz to su (ova društva) još uvijek opterećena starim vrijednostima i tradicijom. Tranziciona društva u preplitanju starog i novog  teško prepoznaju i odvajaju jednopartizam od višepartizma, autokratiju od  demokratije, civilizacijsko od retrogradnog,  pa se u toj „nemoći“ sve te pojave zajedno podvode pod pojam demokratije. Otežavajuća okolnost prepoznavanja demokratskih procesa, u ovim društvima, može se dočarati slikovitim upoređenjem  „sa nezgrapnim splavom na kome svako vesla na svoju stranu“  i na kome „ima mnogo dreke i uzajamanih psovki, i nije lako odlučiti se za veslanje u istom pravcu“ (Česlav Miloš: «Zarobljeni  um»). Demokratija je po svojoj suštini slobodno izražavanje i djelovanje različitih kultura, vjera, političkih pokreta, naučnih pravaca, jednom riječju, demokratija je omogućavanje bivstvovanja različitosti. Međutim, one su to samo do granice kada se ne ugrožavaju demokratske i civilizacijske tekovine, kao i ukupne vrijednosti jednog društva. U suprotnom, ako bi demokratska društva dozvolila da na „splavu  sa mnoštvom neusklađenih veslača“,  kormilo preuzmu  anticivilizacijske snage, umjesto da isplovi na široku pučinu sa mogućnošću otkrivanja „novih kontinenata“, splav bi se neminovno razbio  o „oštre hridi“ totalitarizma, anahronizma i palanačkog primitivizma. Tranzicija društva, po svojoj prirodi, je bolan proces sa kojim se suočavaju građani država u kojima se on odvija. On podrazumijeva radikalan raskid sa starim načinom političkog vladanja i ekonomskog organizovanja, te neminovnost uspostavljanja novog sistema vrijednosti u svim sferama društvenog organizovanja. Pred tim izazovom, ili zadatkom se, devedesetih godina prošlog vijeka, našla i Crna Gora, koja je, za razliku od ostalih tranzicionih balkanskih i post-socijalističkih, ili post-komunističkih (kako se u političkoj teoriji nazivaju) država, prešla mnogo složeniji i trnovitiji tranzicioni put. Naime, ona je jedina  država na ovim južnoslovenskim prostorima u kojoj je on započeo, i jedno vrijeme se odvijao u zajedničkoj, a nastavio u samostalnoj državi.  Taj proces se, u zajedničkoj državi sa Srbijom  odvijao u političkom ambijentu koji obilježava raspad  SFRJ i rat u okruženju Crne Gore u kojem je učestvovao i jedan broj njenih građana, motivisanih velikodržavnim srpskim ambicijama da se na ruševinama nekada zajedničke države stvori velika srpska imperija, s jedne strane, i  borbe crnogorskih indipendista za  ostvarenje vjekovnih težnji crnogorskog naroda – vrtanja državne nezavisnosti i suvereniteta, sa druge strane. Ova dešavanja, kao i unutrašnje podjele podstaknute nihilističkim odnosom srpske političke, crkvene i intelektualne elite prema crnogorskoj državi, naciji, crkvi i duhovnosti, odnosno prema svemu onome što konstituiše  crnogorsko  biće i pretače ga u jedan osoben i autohtoni narodni karakter, uslovili su velike političke turbulencije u Crnoj Gori. Jednu državu, kako se danas karakteriše, jednopartijskog jednoumlja, koja je, i pored toga,  imala razrađene državne mehanizme, stabilnu ekonomiju, bezbjednost građana na najvišem nivou, relativno obezbijeđenu socijalnu sigurnost, zamjenjuje država koja ni izbliza nije mogla da građanima priušti takve uslove života. Naznačeni slijed događaja nije išao na ruku nužno otpočetom procesu prelaska jednopartijskog  u višepartijski sistem, koji je trebao garantovati više demokratije, bezbjednosti, ljudskih prava i sloboda,  državne efikasnosti i socijalne sigurnosti, nego prethodni socijalistički sistem. Obnovom državnosti taj tranzicioni proces se ubrzava i sada se nalazi, da kažemo, u završnoj fazi, đe se sve više ośeća dah demokratskih evropskih društava. Međutim, i pored poodmaklog tranzicionog procesa, još uvijek „maticom plivaju“ neke pojave koje su bile matrica vladanja bivšeg jednopartijskog sistema, razvijajući u datim okolnostima nove forme, što usporava  brži proces uspostavljanja modernog demokratskog društva. Jedna od „najopakijih bolijesti“ crnogorskog društva koja je „iznjedrena“  iz procesa tranzicije je problem partitokratije, koji je postao dio crnogorske političke stvarnosti i njenog  „sistema vrijednosti“. Egzistiranje takvog „sistema vrijednosti“ je, u suštinskom smislu, po uspostavljanje istinske demokratije, veoma retrogradna pojava. Zapravo on je negacija dostignutih civilizacijskih, demokratskih, političkih i kultoroloških vrijednosti i kočničar uspostavljanja savremenih društvenih odnosa zasnovanih na tim standardima. Ta pojava, odnosno „paralelni poredak“, kako se naučno definiše, u kojem je interes političke stranke  izdignut na pijadestal društvenog dobra, zanemarujući opšte potrebe građanina kao nosioca suvereniteta, zapravo razara sve institucije jednog društva i demokratske vrijednosti kojima ono teži. Odnosni pojam je u nauku prvi uveo i definisao italijanski naučnik Mauru Kalis još davne 1994. godine, podrazumijevajući pod njim preveliki uticaj političkih stranaka na političke procese u jednoj državi. Ova štetna pojava, koja je imanentna društvima u tranziciji, mora se „liječiti“ modernim mehanizmima i metodama poznatim u demokratskim društvima. Tim prije, što kod političkih elita tranzicionih društava, preovladava svijest da je takav proces „prirodni saputnik“ parlamentarne demokratije, što je presudno uticalo da partitokratski način vladanja postane matrica (uzor, princip...) po kojoj se ponašaju državne i lokalne vlasti. Iz takve svijesti je proizašao i ustanovljeni partijski princip, koji se ogleda u tome, da mandatar Vlade ili „prvi ljudi“ u lokalnim parlamentima koji su odgovorni za  funkcionisanje organa na čijem su čelu, nemaju  samostalnost pri izboru tima za koji cijene da može na najbolji način odgovoriti izazovu vremena,  već im  saradnike, i bukvalno, biraju partije   koje čine vlast. To generiše  praksu da određeni organi vlasti na lokalnom ili državnom nivou postaju nesamostalni  u donošenju odluka, odnosno da nijednu značajniju odluku ne mogu donijeti bez „amina“ svojih partijskih centrala, jer bi, u suprotnom, ukoliko se ona ne svidi nekome iz visoke partijske nomenklature, mogli ostati bez funkcije. Niko od parlamentarnih subjekata (partija-stranka) koji djeluju na crnogorskoj političkoj sceni nije imun od ove bolesti. To se na najilustrativniji način može pokazati odnosom prema ovom pitanju stranaka koje su u parlamentu Crne Gore opozicione, a na lokalnom nivou vrše vlast. Ako tome dodamo ustanovljenu praksu, posebno kod opozicionih partija, da se zbog partijskih zasluga i „duga“ prema određenom partijskom funkcioneru, na pojedina mjesta u lokalnoj upravi đe su osvojili vlast,  dovode ljudi iz partijske centrale, odnosno iz drugog grada, kojima su problemi građana te lokalne uprave potpuna nepoznanica, a da, pritom, ovi „stručnjaci opšte prakse“ do tada nijesu obavljali nijednu odgovornu funkciju, ili im je pak to prvo zapošljenje (što je prisutno u određenom broju slučajeva),  onda nam postaje sasvim jasno o kakvom je problemu riječ. To se u politički najvulgarnijoj formi može viđeti na primjerima Budve, Kotora i Herceg Novog, đe je na posljednjim lokalnim izborima opozicija osvojila vlast. A upravo su predstavnici ovih stranaka bili, i dalje su, najoštriji kritičari  „nepotizma“, „partijskog zapošljavanja“, „nekompetentnosti“ i „nezakonitosti“, ubirajući na toj kritici političke poene i stvarajući sliku o sebi kao „poštenim“ partijama, privrženim „profesionalizmu“ lokalne uprave, zakonskom i demokratskom izboru kadrova u njenim organima, da bi po preuzimanju vlasti na najogoljeniji način  demonstrirali  sve forme partitokratskog, a, može se slobodno reći, i nezakonitog ponašanja.

Kao što vidimo, praksa partijskog kadrovanja  postala je nezaobilazni saputnik i  državne i opštinske administracije. Tako formirana adminstracija,  najvećim dijelom, nije izraz stručnosti i posvećenosti veoma značajnim i odgovornim poslovima koje obavlja, ili bi trebalo da obavlja, te vjernosti i lojalnosti državi, već izraz  poslušnosti  partijama koje vrše vlast. Najočigledniji primjer izigravanja zakonskih normi je izbor visokih funkcionera u državnoj i  lokalnoj upravi, kao i u javnim  ustanovama i preduzećima, na rukovodeća mjesta koja podliježu konkursu. Naime, vrlo su rijetki ili gotovo nezabilježeni primjeri da se na tim mjestima izabere neki kadar mimo volje određene političke partije ili koalicije koja vrši vlast. Dakle, određena individua može biti Anštajn u svojoj oblasti i lojalan građanin svojoj državi, međutim, ukoliko ne pripada, ili nije blizak  vladajućoj političkoj eliti, njegovo ime neće  se suštinski ni pomenuti u kadrovskim komisijama koje rješavaju po određenom konkursu.  Da nesreća bude veća, ovakav odnos prema zakonskoj regulativi vladajuće stranke, sljedstveno prethodno pominjanoj preovlađujućoj svijesti, ne skrivaju. Naprotiv, javno obznanjuju koalicione sporazume kojima unaprijed raspoređuju kadrove na mjestima koja zakonski podliježu konkursu, čime demonstriraju arogantnost, bahatost,  nadmoćnost i nadređenost partijske moći nad zakonskom regulativom. Shodno ovoj logici vrši se i zapošljavanje partijskih aktivista na nerukovodna radna mjesta – u  administraciji i tehničko-operativnim službama, dakle po dubini, ne samo u  državnoj i lokalnoj upravi, već i u javnim preduzećima i ustanovama, što je još poraznije za uspostavljanje demokratske i pravne države.

Sagledavajući ove procese sa aspekta crnogorskog iskustva, mada su ona  slična ili istovjetna u svim  tranzicionim društvima, partitokratski način vladanja, pored prethodnog primjera, veoma je prisutan i u susdstvu, đe se, posebno na početku tranzicionog procesa, sudije biraju u parlamentu prostom većinom poslanika, što znači jedne partije, ili koalicije na vlasti, da bi se u kasnijoj fazi izbor vršio dvotrećinskom većinom poslanika. Tako, sudska vlast postaje produžena ruka zakonodavne vlasti, odnosno partija i njihovih establišmenata zastupljenih u parlamentu, i u jednom i u drugom slučaju. U prvom je jasno da se radi o monopolu vladajuće stranke ili koalicije, dok je u drugom ta situacija još komplikovanija, kompleksnija, a i grotesknija, zbog toga što se moraju praviti kompromisi sa jednom ili više opozicionih stranaka u parlamentu, kako bi se obezbijedila potrebna većina za izbor predśednika suda i sudija, što dovodi do toga da se za sudije ne biraju najkompententniji, najhrabriji i politički nezavisni pravnici, već oni,  bliski partijama koje su stvorile parlamentarnu većinu za njihov izbor. Ova praksa se na najslikovitiji način može dočarati izborom sudija Ustavnog suda (još je na snazi ustavna odredba kojom se sudije biraju dvotrećinskom, ili tropetinskom većinom poslanika u Skupštini), u kome bi morali śeđeti najveći pravni znalci, univerzitetski profesori iz ustavne oblasti, uzorne i nepotkupljive sudije, koji su prošli sve tužilačke i sudske instance, za kojima se ne vuče rep nekompetentnosti, nepotizma, pristrasnosti, sklonosti partijskim i drugim uticajima, a ozakonjeni način izbora i partijskog kompromiserstva dao je sasvim  suprotne rezultate – derogirao je značaj ove najviše sudske institucije. Zapravo, najveći broj izabranih sudija  u stručnoj i laičkoj javnosti nijesu prepoznati kao prvaci u ovoj profesiji, već je  njihov kredibilitet i kvalitet ocjenjivan, isključivo, partijskim „mjernim instrumentima“ - bliskosti, ili pripadnosti određenom političkom projektu. Tako da sastav današnjeg Ustavnog suda čine DPS, SDP, SNP i  sudije Bošnjačke stranke, što je  po demokratiju, pravdu i pravednost, jedna dosta tužna i  porazna činjenica.

  U poodmaklom tranzicionom procesu i usljed zahtjeva Evropske unije o ispunjenju zahtjeva i uvođenju njihovih standarda (sve nekadašnje komunističke zemlje su težile, ili još uvijek teže učlanjenju u EU), kako bi se integracioni proces mogao nesmetano odvijati, naslijeđena praksa i zakonski regulativa, kad su u pitanju Vrhovni i ostali sudovi, se mijenja i donekle se sudstvo oslobađa partitokratskog „tutorstva“ nad izborom sudija, jer se on iz Skupštine izmiješta u Sudski savjet. Međutim, taj proces depolitizacije i departizacije nije izveden do kraja, iz prostog razloga  što Skupština u Sudskom savjetu bira četiri člana po principu dvotrećinske ili u drugom krugu tropetinske većine („iz reda uglednih  pravnika“), koji su ipak pod partijskom kontrolom,  a uz to je i ministar pravde  član Sudskog savjeta, tako dolazimo do situacije da većinu Savjeta čine, u krajnjem, predstavnici političkih partija - pozicionih i opozicionih kompromisno izabranih, koji imaju presudan uticaj na izbor sudija. Praksa i pravna rješenja prethodno istaknuta, kao i činjenica da su zadržana određena zakonska rješenja kojima se i dalje omogućava presudan političko-partijski upliv u izbor sudija, te da neka to omogućavaju posrednim putem, potvrđuju moje ranije pisanje i izrečene tvrdnje da je  jedan dio sudija, ideološki obojenih - podržavaoca nacional-šovinističkog velikosrpskog projekta, nelojalan državi Crnoj Gori. Nažalost, to nije mali broj, što potvrđuju i riječi jednog dugogogodišnjeg sudije, plodnog naučnika i pravnog teoretičara sa obiljem radova iz ove oblasti, koji tvrdi da on doseže i do šezdeset procenta.   Jedan broj njih je DPS zaostavština, iz vremena kada je ova partija podržavala Miloševićev velikosrpski šovinistički koncept, drugi je dospio do sudijskih odora klasičnim kompromiserstvom o kojem smo govorili, ili uslovljavanjima vlasti pri usvajanju drugih sistemskih zakona, za koje je potrebna dvotrećinska većina, a onaj treći potiče iz „portfelja“ partijsko interesnih podržavalaca vlasti, a zapravo se radi o prikrivenim baštinicima velikosrpske ideologije. Ovakav izbor sudija i strukturiranje sudova „unio“ je u ovu granu vlasti partijsko-političku logiku pri donošenju presuda, koja se ogleda u ideološkim nazorima, socijalnoj demagogiji i populistčkoj svijesti. Zato se ne treba ni čuditi što  je, ne mali broj  presuda,  određenih sudija i sudskih vijeća, štetan po državni integritet i suverenitet Crne Gore. U tom kontekstu posebno treba istaći one, vezane za vraćanje nasilno otete državne imovine od strane Srpske pravoslavne crkve i njenu kriminalnu uknjižbu u svoje vlasništvo, kao i one primjere koji śedoče o tome da za pojedine sudije ne bi bio dovoljan dokaz ni otvoreni oružani ustanak, kako bi ocijenili  da se radi o pučizmu i nasilnom rušenju državnog poretka i pokrenuli sudske procese protiv njihovih organizarora i inspiratora. Elem, održavanje ovakvog stanja potpomažu pojedini međunarodni diplomatski predstavnici sa najvećom moći i uticajem, dakle oni iz SAD i EU, koji zbog nekih svojih interesa, ili političkih kalkulacija, ne rijetko, vrše direktne ili indirektne pritiske na sudske i organe gonjenja učinilaca krivičnih i ostalih kažnjivih djela, da,  shodno njihovom interesu postupaju u određenim situacijama. Najskandaloznije, najkompromitantnije i po vrhovnog državnog tužioca i najporaznije, je najnovije saznanje, koje je putem pojedinih crnogorskih medija  dospjelo u javnost, a sa adresa kojima je upućeno nije demantovano, da je   američka ambasadorka kod vrhovnog državnog tužioca izdejstvovala neprimjenjivanje mjera pritvora prema Andriji Mandiću i Milanu Kneževiću, koje je tražilo Specijalno državno tužilaštvo. Svi su izgledi,  da dužnosnici pojedinih uticajnih i moćnih svjetskih sila, kada dođu da obavljaju diplomatsku dužnost na ovim južnoslovenskim prostorima, potpuno prihvataju balkanski politički duh, koristeći u svom javnom i tajnom djelovanju neprimjerenu, neprihvatljivu, nedemokratsku i nediplomatsku logiku političkog djelovanja, koja više liči političkom diktatu, nego diplomatskoj djelatnosti.

 Nažalost, ovom prilikom moramo konstatovati, da se recidivi  partitokratskog oboljenja nerijetko javljaju i u nekadašnjim tranzicionim društvima i državama koje su pripadale komunističkom bloku, a sada su članice Evropske unije. Manifestuje se to donošenjem novih, navodno reformskih zakona i drugih pravnih akata vezanih za sudove, zbog kojih dolaze u konflikt sa ostalim članicama i organima Evropske unije. Tako je  Poljskoj zaprijećeno uvođenje sankcija zbog usvojenog i od strane predśednika potpisanog Zakona koji omogućava kontrolu sudske od strane izvršne vlasti, putem ovlašćenja datog ministru pravde da  bira kandidate za Vrhovni sud, što se kosi sa svim demokratskim načelima nezavisnosti sudstva i njegovoj odvojenosti od izvršne i zakonodavne vlasti. Ovakvom „reformom“ sudstva, urušavaju i tekovine Evropske unije, a ova država vraća na same početke tranzicionog procesa i autokratskog vladanja. Na prvi pogled ova antievropska i antidemokratska tendencija mogla bi se povezati sa konzervativnom desničarskom partijom koja je tamo na vlasti, ali sljedeća dva primjera će nas uvjeriti da ta činjenica može biti obojena i tim bojama, ali  ne i presudan uzročnik ovakvih nedemokratskih i neevropskih tendecija. Naime, samo dvije godine nakon ulaska u Evropsku uniju (polovinom 2015. godine), Vlada Hrvatske, pod vođstvom socijaldemokrate Zorana Milanovića, usvaja dokument pod nazivom „Zaključak o suradnji s Bosnom i Hercegovinom kod pružanja pravne pomoći u kaznenim postupcima“ (koji je još na snazi), onemogućavajući tako saradnju pravosudnih organa Hrvatske sa pravosuđem Bosne i Hercegovine, čime se politika direktno umiješala u rad sudske vlasti postavljajući sebe kao arbitra u slučajevima zahtjeva pravosudnih organa Bosne i Hercegovine za izručenje pojedinaca koji su načinili ratne zločine u toku rata na teritoriji ove države. Istrajavanje na ovom zaključku, nedavno je naišlo  na oštre osude i Serža Bramerca, Glavnog tužioca Haškog suda, koji je u razgovoru sa hrvatskim ministrom pravosuđa rekao „da je vrlo iznenađen što u jednoj članici Europske unije izvršna vlast može tako drastično intervenirati u vlastito pravosuđe sprječavanjem određenih zahtjeva za pomoć iz Bosne i Hercegovine.“ (Pobjeda, 20.11.2017. godine, rubrika „Drugi pišu“ - prenešen tekst ALJAZEERA pod nazivom „Bramerc će Hrvatsku prijaviti UN-u“). Ili ovaj najnoviji primjer iz Crne Gore (on nije iz sfere pravosuđa, ali jeste klasičan primjer partitokratskog ataka na autonomiju jedne nezavisne institucije – Univerziteta Crne Gore), koja je daleko iskoračila ka Evropskoj uniji i čija bi vladajuća politička garnitura morala dobro paziti da ne vuče poteze koji će ugroziti njen brži integracioni napredak. Međutim, autoritarni staljinistički duh prošlih vremena, u određenim situacijama oduzme demokratski dah, ispoljavajući svu svoju brutalnost, o čemu śedoče i prethodna dva primjera, kao i ovaj crnogorski slučaj grubog kršenja autonomije Univerziteta Crne Gore, od strane Vlade socijaliste Markovića, koji je preko svojih partijsko-političkih poslušnika u Savjetu, izdejstvovao smjenu rektorke. Time je na jedan, evropskim demokratskim državama stran način (nezabilježen čak ni u ondašnjoj socijalističkoj Crnoj Gori), sprovedena staljinistička čistka na univerzitetu, ne samo rektorke, već svih onih koji su je podržavali, čime je drastično narušen ugled i autonomija Univerziteta. Ovakva smjena rektorke i moralno kameleonstvo, koje se kretalo od bezuslovne podrške, do potpunog odbacivanja ponuđenog programa i njene satanizacije, najveći profit je donijelo malim partijskim aparatčicima - inferiorni naučnici, koji postaju veliki inkvizitori, jedva dočekavši ovakvu društvenu deformaciju da  iskažu svoju vlastodržačku dominaciju, prenesene, ali i strogo kontrolisane partijske moći. Društvene i demokratske deformacije ovog tipa, pokazuje to i predmetni slučaj, koje karakteriše zanemarivanje činjenica i odsustvo bilo kakvog, a kamoli kulturnog dijaloga, kao civilizacijskog dostignuća imanentnog  visokoobrazovnoj i naučnoj instistuciji ovog profila i društvenog značaja, na površinu izbače svu zaostalu ideološko-političku i moralnu „prljavštinu“ koja se iskazuje kroz intelektualnu inferiornost, demokratsku infantilnost, kao i kroz slabosti i bijedu ljudskog bića i njegovih najnižih nagona, kada se „ljudska priroda“ otrgne demokratskoj kontroli ili joj se dodijeli „višak“ ovlasti. Neizbježna pojava koja prati zarobljenike totalitarističke svijesti i autokratskog postupanja  je ponovno uspostavljanje  verbalnog delikta kao relikta nekadašnjeg komunističkog sistema, samo što se, u ovom slučaju, on uvodi na mala univerzitetska vrata, kroz takozvani Sud časti. Ovom originalanom izumu,  mogla bi pozaviđeti najautoritarnija društva, a njene izumitelje - sadašnju  upravljačku strukturu (kad već to nije slučaj sa naučnim dostignućima), učiniti prepoznatljivom i „slavnom“ u evropskim i svjetskim naučnim krugovima.

Ako su političke strukture Poljske i Hrvatske mogle sebi dozvoliti taj „luksuz“ partitokratskog, antidemokratskog i totalitarističkog intervenisanja u sferu sudstva, zbog činjenice da su članice EU (iako će, po svemu sudeći, i oni trpjeti posljedice takvog nedemokratskog i neevropskog postupanja), crnogorske izvršne vlasti, ako ne zbog ničega drugog, ono samo zbog činjenice da se nalazi u aktivnom procesu integracija, taj „luksuz“ nije smjela sebi dozvoliti. Viđećemo da li će sve to i do koje mjere, u daljoj fazi integracija, imati neke negativne reperkusije vezane za poglavlja koja tretiraju oblast nauke i prosvjete?

Iz ova tri primjera mogli smo zaključiti da se gotovo na isti način, klatno autokratskog nasljeđa, vraća i onim zemljama u kojima vladaju desničarske nacionalističke stranke, kao i u onim u kojima su vladale ili vladaju napredne socijaldemokratske građanske partije. Zato smo mišljenja da presudan uzrok ovakvih „totalitarnih ekcesa“, zapravo leži u činjenici da demokratski procesi u post-komunističkim društvima nijesu bili izraz  volje dobrog dijela građana, niti njihovih političkih elita. Iako su im,  deklarativno, usta bila puna Evrope i demokratije, demokratski procesi, u suštini, su sprovođeni pod „pritiskom“ Evropske unije i SAD, a „prihvatani“ kao nužnost izvlačenja ekonomskih benefita, koji će pomoći da ove zemlje izađu iz ekonomske zaostalosti i obezbijede kakav, takav socijalni mir i političku stabilnost. Pri ovakvom stanju svijesti, nije ni postojalo realnih pretpostavki da demokratija zaživi svom svojom punoćom i cjelokupnošću svojeg bitka, a  kao takva nije ni mogla izroditi i razviti snažne institucije sistema nalik onim u savremenim društvima i razvijenim demokratijama, koje će biti brana recidivima prošlosti, nalik prethodno pomenutih.

Pored već istaknutog, veliku pažnju partitokratskog načina vladanja u tranzicionim društvima, poklanja se i funkcionisanju medijske zajednice, kao  veoma značajne oblasti  društvenog organizovanja i djelovanja, koja bitno utiče na formiranje svijesti građana, pa ćemo se i mi, ovom prilikom kratko (zbog karaktera analize nijesmo u mogućnosti da damo kompletnu elaboraciju koju zaslužuje ova tema) osvrnuti na njen status. Kroz ovaj kratki osvrt pokušat ćemo da kroz neke konkretne primjere odgovorimo na pitanje koje u ovom tekstu razmatramo: da li su u tranzicionim društvima kontrolisani mediji od strane vladajuće političke garniture, koliki su ti pritisci i da li je uticaj vladajućih političkih partija takvog karaktera da dovodi do gušenja medijskih sloboda i kreiranja medijskog prostora isključivo po njihovom diktatu i za njihov interes? Naravno, ovu tematiku ćemo posmatrati iz iskustava Crne Gore, jer su ona, uz određene varijacije, korespondentna sa ostalim tranzicionim društvima u našem okruženju, o čemu śedoče brojne analize međunarodnih stručnih organizacija koje prate i analiziraju stanje medijskih sloboda u ovim društvima, kao i brojni novinarski i publicistički tekstovi u dnevnoj štampi i periodici, posvećeni ovoj tematici, ili problematici. Dakle, naše je zapažanje, temeljeno na  iskustvima posvećenog i analitičkog „konzumiranja“ velikog broja medija, posebno štampanih, kako  po uvođenju višepartizma, tako i u prethodnom jednopartijskom sistemu, da  rani stadij tranzicije, zbog prenešenog nasljeđa iz prethodnog sistema, karakteriše potpuni uticaj politike na medije, sputavanje novinarskih sloboda i kreiranje informacija po želji i diktatu vladajuće partije. Naime, u novom političkom sistemu višepartizma u povoju, partiji na vlasti je, iz  komunističke jednopartijske vladavine, na raspolaganju ostavljen moćan „dirigovani aparat“ državnih medija, preko kojeg se, veoma efikasno, mogla oblikovati svijest građana (zlo)upotrebljavajući je za ostvarenje svojih trenutnih političkih interesa. Ovo je bilo moguće iz razloga, što u tom stadiju tranzicije, još uvijek savremena (mjerena evropskim standardima) zakonska regulativa nije donešena, i što još nema privatnih medija, ili je njihovo formiranje u samom začetku (u Crnoj Gori tada je postojao samo jedan privatni neđeljnik Monitor), već je društvena scena preplavljena državnim i lokalnim medijima – štampanim i elektronskim, koji su bili u funkciji ostvarenja interesa vladajuće stranke. Ako tome dodamo veliki broj štampanih medija iz Srbije,  upregnutih na ostvarenje tada, vladajućim garniturama u obije države (Crnoj Gori i Srbiji) zajedničkih imperijalnih velikosrpski ciljeva, postaje jasno kakvu je moć i uticaj imala crnogorska vladajuća struktura. Tek rascjepom DPS i njegovim oslobađanjem od velikosrpskog uticaja; zauzimanjem prozapadnog kursa Crne Gore; osnivanjem privatnih medija i promjenom zakonodavstva u ovoj oblasti, čime se ukidaju štampani državni i lokalni mediji, a TV Crne Gore prerasta u javni servis, počinje da se mijenja stanje na crnogorskom medijskom „nebu“. Tako danas, ako posmatramo ukupnu medijsku scenu sa svim onim što je čini, a čine je domaći i inostrani štampani i elektronski mediji (ovi drugi, posebno srpski, za koje je tradicionalno vezan jedan veliki dio čitalačke publike, su neuporedivo brojniji), koji su, osim RTV Crne Gore, u privatnom vlasništvu, možemo sa pravom konstatovati da se odnos drastično izmijenio i da  vladajuća crnogorska struktura sada, gotovo i da nema nikakvog uticaja na kreiranje medijske scene. S obzirom na takvo stanje, đe je vladajuće stranke nemaju, niti mogu imati kontrolu nad privatnim i onim medijima koji dolaze iz Srbije, na „raspolaganju“ im je ostao još samo Javni servis – TV i Radio Crne Gore. Mogućnost partijsko-političkog uticaja vladajuće koalicije, i ne samo nje, već i opozicije, na ovaj medij postoji, i on se odvija preko preko članova Savjeta, koji se biraju u Skupštini Crne Gore iz reda naučnih institucija, privrednih asocijacija, nevladinih i sportskih organizacija. A ona je moguća iz razloga što navedeni subjekti nijesu imuni na politička dešavanja, već su itekako inkorporirani, posredno ili neposredno, u pružanju podrške određenom ideološko-političkom konceptu, pa će zavisno od premoći u Savjetu biti favorizovana jedna ili druga strana – vlast ili opoziciju. Na tom polju se, kako u fazi izbora članova Savjeta, tako i kasnije kada se on formira,  vodi stalna borba oko obezbijeđenja prevlasti, koja će donijeti bolju poziciju svojem političkom konceptu. Moramo priznati da je u toj borbi, dosad više uspjeha imala pozicija, ali i da je opozicija u nekoliko navrata preuzimala „kormilo“ uređivačke politike u svoje ruke, što je i sadašnja karakteristika stanja, koje datira od izbora nove generalne direktorke RTVCG. No, isto tako moramo konstatovati da, dok je sadašnja koalicija na vlasti imala prevlast u Savjetu, uređivačka politika je bila mnogo izbalansiranija, iznijansiranija, politički kultivisanija, novinarski profesionalnija i crnogorskom identititetu posvećenija, od one pređašnje ili današnje koja je pod izuzetnim opozicionim uticajem, a karakteriše je izuzetno neprofesionalan, opoziciono navijački i prema crnogorskim institucijama i identitetu nedobronamjeran odnos. Zaključak iz prethodnog se može izvući da je partitokratski uticaj na Javni servis, pozicioni i opozicioni, veoma prisutan i da bi trebalo graditi takvo zakonodavstvo i stvoriti takav demokratski ambijent u kojem će RTV Crne Gore ostvariti svoju ulogu javnog servisa, poštujući principe i vrijednosti civilizacijskih demokratskih dostignuća zasnovanih na profesionalizmu, objektivnosti, istinitosti, kulturi dijaloga i vjernosti Crnoj Gori, onemogućavajući uticaj bilo kojeg političkog činioca na uređivačku politiku.

Dakle, posmatrajući crnogorska medijska kretanja od prvih početaka političke tranzicije do danas možemo komotno ustvrditi da, dok smo, u tom periodu ranog višepartizma, imali totalnu neslobodu i brutalnu torturu državnih medija na svijest građana, danas imamo „višak“ medijskih sloboda koji se ogleda kroz zakonsku regulativu, posebno onog segmenta „dekriminalizacije klevete“. Taj zakonodavni „liberalni“ okvir je uslovio da danas isto takvu brutalnost trpe građani od strane dobrog dijela privatnih medija, na koje ne mali uticaj imaju opozicione političke partije i nevladine organizacije njima bliske, a ponekad im u pomoć priskoči i „državni“ medij o kojem je već bilo riječi. Na udaru te brutalne torture, obilježene neprofesionalizmom, senzacionalizmom, poluistinama, lovom na „skidanje skalpova“, zloupotrebom činjenica, tendecioznim i neljduskim postupanjem, posebno su vladajuće političke stranke i pojedine ličnosti bliske njima. Takvi besomučni svakodnevni grubi napadi na dostojanstvo, integritet i moral određenih političkih grupacija i pojedinih ličnosti, u dva navrata su, zbog nemogućnosti odbrane svoga i dostojanstva porodice, završili tragičnim samoubistvima. Nažalost, takav odnos privatnih medija, posebno neprimjerene i primitivne kritike svega onog što se ne poklapa sa njihovim „moralnim“ i ideološko-političkim nazorima, zdušno - verbalno i materijalno  (obezbjeđenjem medijskih grantova i ne male finansijske pomoći kroz razne projekte), podržavaju određeni diplomatski krugovi u Crnoj Gori, koji na taj način daju legitimitet ovakvom neevropskom i necivilizovanom ponašanju. Koliko su predstavnici pojedinih ambasada i EU u Crnoj Gori objektivni, dosljedni, konzistentni i iskreni kada su u pitanju njihov nepristrasan i ujednačen odnos prema svim učesnicima medijsko-političke scene, može se viđeti iz više indirektnih reakcija upućenih vlasti, kao što je ona odaslata povodom pokretanja postupka protiv pojedinih članova Savjeta RTVCG, zbog kršenja odredbi Zakona o sprječavanju korupcije, „da mediji, a među njima i Javni servis, moraju biti nezavisni i slobodni od političkih pritisaka bilo koje vrste“ (izjava šefa delegacije EU u Podgorici Aiva Orava, Pobjeda, 30.11.2017. godine). Ili izjava, opet šefa delegacije EU u Crnoj Gori, data u povodu  izjašnjavanja Administrativnog odbora Skupštine Crne Gore o jednom članu Savjeta zbog utvrđenog sukoba interesa, koji kaže „mediji su generalno bliski našim srcima“ (Pobjeda, 17. novembar 2017. godine). Dakle, umjesto da se u ovakvim slučajevima štiti zakon i pravna država, vlastima se šalje jasna poruka koja bi u prevodu mogla značiti: ne dirajte u medije, jer su našim interesima i srcu oni bliži od  pravne države i zakona, makar se o njih i grubo ogriješili. A kada je u pitanju Javni servis i jednostran odnos delegacije EU i pojedinih ambasadora prema tom pitanju, još nešto. Ni riječi ne izustiše o političkim opoziciono-medijskim pritiscima koje vrše preko svojih nevladinih trabanata na podređivanju uređivačke politike svojim interesima. Ni riječi, kada uspješe, da na grub, demokratski neprimjeren i nezakonit način, smijene generalnu direktorku RTV Crne Gore gospođu Rutović, koja je za sobom povukla cio urednički tim. Glasa ne pustiše o pokušajima pojedinih medija, nezabilježenih u parlamentarnoj demokratiji, da se nametnu kao ravnopravni učesnici stranačkih aktivnosti, putem organizovanja političkog skupa o dijalogu pozicije i opozicije, ili pak izrade nekakve deklaracije o nacionalnom pomirenju. Niti se oglasiše, makar nekim uopštenim stavom, kojim će podśetiti na evropske demokratske standarde, vezano za događaje na Univerzitetu Crne Gore. Međutim, tu su uvijek kada treba pripomoći „nezavisnosti“ medija od „političkog uticaja“ partije na vlasti, ali nikad kada te medije treba i konkretno upozoriti na svoju neprofesionalnost, brutalnost, primitivizam i etičke diskvalifikacije pojedinaca, ili pojedinih društvenih i političkih grupa.

Ovakvo ponašanje diplomatskih predstavnika, i njihove intervencije, kako na oblast pravosuđa, tako i na medijsku zajednicu, koje je nažalost karakteristično za sva balkanska društva nedovršene tranzicije, navodi nas na zaključak, da u ovim društvima nemamo samo problem partitokratije, već i problem „diplomatokratije“ (neprimjereno miješanje diplomatskih predstavništava u konkretna politička zbivanja), koji je ne manje opasan za uspostavljanje pravne države i razvoj demokratskih odnosa, od  pojave koju obrađujemo u analizi.     

Polazeći od dosad kazanog, možemo konstatovati da parlamentarna demokratija jeste nezamjenljiv oblik ukupne demokratije, ali samo ukoliko su ispoštovane procedure i mehanizmi svojstveni razvijenim parlamentarnim društvima koji čine samu bit demokratije. Dakle, visoki nivo parlamentarne demokratije ne isključuje partije iz procesa „kadrovske kombinatorike“ već im daje onu dimenziju i postavlja ih na ono mjesto koje poznaju savremena demokratska društva, a to je izbor po partijskoj pripadnosti samo na ona rukovodeća mjesta za koja nije predviđen javni konkurs. Za  situaciju, u kojoj dominantan uticaj na društvene procese imaju uske političke elite, mnoge nevladine organizacije, pa i pojedini stručnjaci iz oblasti izbornih sistema, uzrok vide u proporcionalnom sistemu koji u Crnoj Gori egzistira, gotovo otkad i višepartijski sistem. Činjenica jeste, da zakonski ustanovljena norma, koja dozvoljava  građanima da glasaju samo za izbornu listu u cjelini,  onemogućavajući tako njihovo pravo da se neposredno opredijele  za kandidata i u krajnjem izvrše njihov redosljed na listi, od čega će zavisiti dobijanje odborničkog ili poslaničkog statusa, zapravo, daje ekskluzivno pravo uskim političkim elitama  da imenuju poslanike i odbornike, što, na neki način, sužava demokratski izborni proces u kome volja birača nije do kraja izvedena, odnosno,  nepotpuno je iskazana. Tako se u prvi plan stavlja politički subjekat i njegova, a ne volja građana, čime se devalvira i sam smisao demokratije koji pojmovno označava „vladavinu naroda“, što  bi podrazumijevalo stavljanje građanina u aktivnu poziciju stvarnog birača, čija će većinski izražena volja biti neprikosnovena pri izboru svojih predstavnika. Povodom slične situacije u Srbiji Prof dr Vladimir Goati kaže: „Mi u Srbiji imamo jedan problem više kada je reč o partitokratiji. Naime, partije su po članu 102. Ustava, sa blanko ostavkama i imperativnim mandatom postale  natparlamentarni činilac. Tako da nemamo, u suštini, poslanike, nego imamo 250 promenljivih partijskih poverenika“ i dalje „Taj posredni partijski sistem naš je izum iz 1992. godine, a on znači da kada su već proglašeni rezultati glasanja onda partijski konzilijumi sastavljeni od partijskih čelnika, određuju, deset dana posle izbora ko će stvarno biti poslanik“ (Politika, 18.06.2009. godine).  Na gore apostrfiranim principima, „izabrana“ i formirana  zakonodavna vlast, kasnije se negativno reperkutuje  na izbor i funkcionisanje izvršne i sudske vlasti, a sve ukupno determiniše spore i problemima opterećene društvene procese, o čemu je već bilo riječi.

Iako je predmetni izborni sistem u Crnoj Gori inkorporiran na početku parlamentarizma, kao  najpogodnije rješenje za  države koje nijesu imale iskustva sa višepartizmom, da bi u parlamentarni život uveo i male političke partije, ili  društvene grupacije raznorodnog interesnog profila, što je u većinskom sistemu neostvarljivo, on ima još jedan nedostatak, a on se ogleda u tome što se određivanjem izbornog cenzusa onemogućava  najšire predstavljanje građana i njihovih raznorodnih interesa, i što se na taj način daje primat najvećim strankama, koje, po pravilu, prigrabe ono što im, po ostvarenim rezultatima, ne pripada, odnosno raspolažu glasovima i mandatima partija i izbornih lista neodostignutog cenzusa. Po našem mišljenju ovaj nedostatak je u suštinskom smislu, još, demokratski nedosljedniji i nepravedniji od „zatvorenih“ lista, koje su u tranzicionim društvima, nesporno, „usporivači“ demokratskih procesa i „podstrekači“ uspostavljanja partitokratskih odnosa, a da pritom stručno, naučno, analitički i medijski ovakav zakonski okvir  nije ni dodirivan, a kamoli ozbiljno i kritički opserviran. Međutim, mišljenja smo da otklanjanjem i ovih slabosti ne bi bio izbjegnut partitokratski uticaj na razne sfere društvenog organizovanja, jer iz samog procesa tranzicije izviru sva nedemokratska „zla“ koja se ispoljavaju u vidu neizgrađenosti institucija, manipulacija, nedosljednosti, nepoštovanja demokratskih standarda i deformacija u gotovo svim sverama društvenog bivstvovanja, pa tako i u ovoj oblasti. Da je to tako možemo se uvjeriti iz činjenice da i u demokratski razvijenim društvima imamo primjera da bivstvuje isti tip izbornog sistema, pa kao rezultat toga nemamo partitokratsku državu, odnosno državu sa prenaglašenom ulogom stranaka i njihovih elita na društvena - ekonomska, kulturna i medijska kretanja, a posebno na izbor sudske vlasti, što je karakteristika tranzicionih društava, osobito, kako smo to već istakli, na samim počecima tranzicije. Zbog toga treba biti jako obazriv pri traženju uzroka nastanka partitokratskog načina vladanja, analizirajući pritom po dubini i širini sve moguće negativne pojave koje utiču na ovakvo stanje i upoređujući ih sa iskustvima ostalih tranzicionih društava kao i onim u savremenim demokratskim društvima u kojima je na snazi isti izborni sistem, jer nas jednostranost i površnost pristupa može odvesti na sasvim pogrešnu stranu. Tek po dobijenim rezultatima treba uspostaviti pravu „dijagnozu“ i pristupiti „kurativi“ koja će se odvijati putem demokratskih rješenja inkorporiranih u zakonodavstvo određene države, koja će pritom proizvesti „ljekovito“ dejstvo na otklanjanje partitokratskog načina vladanja, a samim tim i na ograničavanje negativnih društvenih pojava, što bi dovelo do ubrzavanja procesa demokratske tranzicije u državama u kojima taj proces još nije završen, kojima pripada i Crna Gora.

Povodom ovdašnjih zahtjeva pojedinih nevladinih organizacija i „stručnjaka“ za izborne sisteme, za preuređenje aktuelnog proporcionalnog sistema i uvođenja „otvorenih kandidatskih lista“, što se u javnosti plasira kao neko novo i originalno „otkriće“, treba se priśetiti davnih devedesetih godina i profesora Univerziteta Crne Gore dr Veselina Pavićevića, stručnjaka za izborne sisteme, koji je odmah po uspostavljanju proporcionalnog sistema u Crnoj Gori, predlagao i istrajavao na modelu modifikovanog proporcionalnog sistema sa „otvorenim listama“ i glasanjem za kandidata na listi, čime bi bila podržana i ukupna lista kandidata, što je odbačeno od svih parlamentarnih subjekata ondašnje političke scene. Međutim, u javnosti je ostalo nepoznato, da smo na fonu ovakvog Pavićevićevog prijedloga, pokojni Miško Vujošević, tadašnji potpredśednik Socijaldemokratske partije, i autor ove anlize, polazeći od saznanja da  „prvo moramo mijenjati sebe da bi mogli mijenjati društvo“, odnosno da moramo mijenjati Partiju, uvodeći demokratska pravila i principe koji će je učiniti stvarno demokratskom, i  da sa tako uspostavljenom organizacijom i izgrađenom sviješću, možemo raditi i na promjeni društvenih odnosa u državi,  sredinom devedesetih godina prošlog vijeka, izradili  moderni statut (autor je još u pośedu tog Statuta) sa uvođenjem frakcija – struja, zdravim takmičenjem tih frakcija – struja i „otvorenim listama kandidata“ za organe partije, što je podrazumijevalo da se zaokruživanjem kandidata na frakcijskoj listi, daje glas za tu listu. Naravno, ovaj statutarno-organizacioni princip nije prihvaćen - iako je on bio najdemokratskiji i najoptimalniji izbor za razrješenje situacije klasičnog postojanja tri frakcije u partiji od kojih je samo jedna obznanila svoju organizovanost  i javno djelovala, i to ona daleko najmanja, pod nazivom „Struja za dobar glas“ (formirali su je Miško Vujošević i moja malenkost) - osim u jednom izuzetku, izbora potpredśednika partije, koji sada pokriva funkciju predśednika Socijaldemokratske partije. I to je prihvaćeno iz nužde, kako bi se   smirile uzavrele strasti i izbjegle dalje podjele koje su prijetile rascjepu partije, a samim tim  omogućio izbor potpredśednika iz redova one manje, ali dosta jake i uticajne frakcije, ili manjinskog mišljenja, kako su to tada eufemistički nazivali partijski funkcioneri oba sukobljena „krila“. Da je tada prihvaćen ponuđeni  koncept partijskog ustrojstva, izbjegao bi se rascjep u Socijaldemokratskoj partiji, što bi trebala biti opomena i „uput“ za razmišljanje  rukovodstvima partija koje danas egzistiraju  na političkoj sceni, jer u svima njima postoji frakcijsko djelovanje. No, tonije tema ovog teksta!

 Polazeći od svega što je dosad navedeno, mišljenja smo da postoji potreba   da se, s jedne strane, pristupi izmjeni Zakona o izboru odbornika i poslanika, odnosno primjeni modifikovanog proporcionalnog izbornog sistema koji sadrži „otvorene liste kandidata“,  čime bi se izbjegla dosadašnja praksa nemogućnosti uticaja birača na raspored poslanika ili odbornika na listama, odnosno zadržao bi se princip koji  predviđa proporcionalni sistem - glasanja za listu, i ispoštovalo ustavno pravo građaninu da neposredno bira svoje predstavnike u zakonodavnoj vlasti, što je sadašnjim zakonskim rješenjima onemogućeno., tako da biračima ostaje mogućnost izbora liste, odnosno partije za koju će glasati. Aktuelni način izbora, kojim se, de fakto, biraju partije, daje im ogromnu društvenu moć, koja je u velikoj mjeri uzročnik partitokratskog načina vladanja. Iako je svaka promjena, koja ograničava tu moć, uvodeći partijski uticaj u „vode“ zakonskog i demokratskog djelovanja, dobro došla, samom izmjenom zakonodavstva u ovom pravcu, neće biti otklonjeni svi problemi izbornog procesa, a posebno ne onaj,  veoma značajan za njegovu demokratsku sveukupnost, a odnosi se na (ne)mogućnost građanina da aktivno učestvuje u odlukama partije čiji politički program podržava, pa ni na formiranje partijskih lista – predlaganje i izbor  kandidata, preko kojih će aktivno ostvarivati svoje interese u određenom predstavničkom tijelu.

 S druge strane, mora se izdizanjem političke demokratske svijesti na jedan mnogo veći nivo, ustanoviti praksa koja će podrazumijevati davanje  ovlašćenja  onome koga u demokratskoj proceduri nominuje partija ili koalicija za „prvog čovjeka“ - mandatara, da bez partijskog pritiska, iz jedne široke „lepeze“ stručnih i moralnih kadrova izabere svoj tim. Dakle, da se, po davanju ovlašćenja mandataru za sastav svoga kabineta, drastično smanji pritisak na njegovu samostalnost i uticaj partije na formiranje kabineta. Time se jasno označava  nosilac odgovornosti za realizaciju određenog programa i izbjegava  situacija da se nesposobni zaklanjaju iza partijskih kabineta, što će doprinijeti stručnosti i efikasnosti, i na neki način davati više garancija za ispunjenje programskih zadataka koji su predočeni organu koji bira. Ukoliko se dalje bude  istrajavalo na praksi koja, uzgred rečeno, suspenduje i važeće zakonske normative, što je odlika autokratskih društava,  onda ćemo još dugo čekati na  uspostavljanje i zaživljavanje istinskih demokratskih odnosa, kako u našem, tako i u ostalim tranzicionim društvima.

I na samom kraju treba reći i to, da je tranzicionim društvima prijeko potrebna kompatibilnost sa rješenjima modernih, demokratskih i pravno uređenih društava, jer je to uslov da se, s jedne strane u demokratski i pravni poredak ovih zemalja ugrade savremeni politički „alati“ kojima će se eliminisati, ili na minimum svesti, negativne pojave kao što su autokratski incidenti o kojima je bilo riječi, te namjere ili težnje pojedinih  konzervativnih djelova društva da uspore društveni razvoj, kao i da se razvojem demokratije i društvenih institucija prevlada  partitokratski način vladanja, i ove države snažnije iskorače ka modernim demokratski uređenim društvima, što će usloviti efikasniju i bržu integraciju i inkorporaciju tranzicionih država i društava u „sistem“ evropske demokratije, čime će se obezbijediti bolji uslovi življenja svih njihovih građana.

Ako zanemarimo onaj utopistički ideal o kojem smo nešto rekli na početku, vezano za „autonomnu organizaciju moći naroda“ i pođemo od činjenice nesavršenosti svih dosadašnjih društvenih sistema, kao i od toga da je parlamentarna demokratija zasad najveće dostignuće demokratskog izražavanja volje građana, moramo konstatovati da dosadašnji rezultati u razvoju demokratskih odnosa pokazuju, i pored navedenih i nenavedenih problema u ovom tekstu, da je Crna Gora na dobrom putu. O tome najrečitije govori njen prijem u NATO savez i trideset, od ukupno tridesettri poglavlja, od kojih su tri privremeo zatvorena (tako je bilo u vrijeme pisanja teksta), u pregovaračkom procesu pristupanja Evropskoj uniji, što je sve ukupno dobra osnova za snaženje crnogorskih institucija, ekonomski prosperitet i uspostavljanje demokratskih vrijednosti koje će je uvesti u fazu posttranzicionog demokratskog razvoja.

                                                            

Analiza je nastala na kraćem tekstu publikovanom 2013. godine u knjizi „Združeni udar“, koji je, uz manje dopune prezentovan na „Prvim politikološkim danima  –  Dvije rekoh te takav džamadan stekoh“,u okviru panel diskusije „Partitokratija ili  demokratija“, održanih u organizaciji Drštva za očuvanje crnogorske duhovne baštine u Podgorici 2017. godine