Program | O nama | Reagovanja, pisma... |  Prezimena u CG l Plemena u CG

Piše: NOVAK ADŽIĆ

        Božićnji ustanak crnogorskog naroda, podignut 6. januara 1919. godine po novom (gregorijanskom) kalendaru ili 24. decembra 1918. godine, po starom (julijanskom) kalendaru, dakle, na Badnje veče, je, politički imao za cilj da se ponište odluke tzv. podgoričke skupštine od 26. novembra 1918. godine o nelegalnom i nelegitimnom prisajedinjenju Crne Gore Srbiji; da se Crna Gora oslobodi faktičke vojne okupacije srpske vojske; da se odbrani i afirmiše crnogorska državna nezavisnost i da Crna Gora kao punopravan i ravnopravan državno-pravni subjekt stupi jugoslovensku konfederaciju, u kojoj bi imala ravnopravan status sa ostalim njenim konstituentima. Crnogorski januarski ustanak 1919. godine želio je skrenuti pažnju međunarodne javnosti i velikih sila uoči i tokom zasijedanja Versajske mirovne konferencije na crnogorsko pitanje, odnosno, htio je ukazati na to da crnogorski narod ne prihvata sprovedenu i proklamovanu nasilnim putem aneksiju Crne Gore od strane Srbije. Raspoloženje da Crna Gora stupi u novu jugoslovensku državu kao ravnopravan član i partner imalo je većinsku podršku kod crnogorskog naroda, ali ono nije moglo biti plebiscitarno iskazano, jer je pobijedila sila pravo i pravdu, zapravo, crnogorska državotvornost je izgubila rat zbog premoći okupacione oružane sile Kraljevine Srbije i spoljenjeg faktora, odnosno, velikih sila, dominantno Francuske, ali indirektno i drugih saveznika, koji su prepustili Crnu Goru na milost i nemilost beogradskom osvajaču.

        U pismu crnogorskom komandiru Petru Gvozdenoviću  (jednom od glavnih organizatora i učesnika Božićnog ustanka crnogorskog naroda na području Katunske nahije i Cetinja i bratu od strica generala dr Anta Gvozdenovića, crnogorskog izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra u SAD – Vašingtonu i potonjeg premijera crnogorske Vlade u egzilu), neformalni politički vođa Božićnjeg ustanka (koji je bio član Cetinjskog ustaničkog odbora, ali ne i njegov primus) i kasniji crnogorski premijer u egzilu Jovan Simonov Plamenac, je 31. (18) decembra naveo suštinu politčke i ustaničke borbe crnogorskih »zelenaša«, rojalista i indipendentista, koji su po slomu ustanka nastavili sa komitskom, gerilskom i emigrantskom borbom »ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE«. Naime, tome pismu Jovan S. Plamenac navodi: »Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjljenje prema postojećem crnogorskom ustavu i parlamentarnim principima«, kako u suštini stvarni vođa, vojni zapovjednik ustaničkih snaga u Božićnjem ustanku, kapetan, potom, komandir Krsto Zrnov Popović navodi u svome Dnevniku.

            To je bila suštinska parola crnogorskih ustanika (čiji je plotun iz njihovih pušaka zagrmio 24.XII 1918 / 6. I 1919. godine na okupacione trupe i domaće izrode u njihovoj službi) koji su se borili s pokličem »Za pravo, čast i slobodu Crne Gore«.

           Dakle, u vrijeme stvaranja Kraljevine SHS crnogorski Dvor, Vlada i njihove mnogobrojne pristalice u Crnoj Gori zalagali su se za stvaranje Jugoslavije na principima saveza suverenih država (konfederacije) i tražili su vaspostavljanje Crne Gore kao države, kao i garantovanje i primjena prava crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o državno-pravnom statusu Crne Gore u skladu s crnogorskim Ustavom i zakonima. Kad je postalo očigledno da od takvog jugoslovenkog ujedinjenja nema ništa, crnogorski Dvor, Vlada, crnogorski ustanici i komiti, gerilci i crnogorski emigranti borili su se političkim i diplomatskim, ali i oružanim sredstvima za nezavisnu Crnu Goru. To su oni u jednom ustaničkom, komitskom proglasu iz 1919. godine eksplicitno istakli, kada su iz šume u jednoj predstavci poručili: “Mi se borimo za slobodu i nezavisnost Crne Gore i od ove borbe jedino nas smrt rastaviti može”. U Božićnjem ustanku učestvovalo je oko 5.000 Crnogoraca. Brojni su i kontradiktorni podaci koji govore o broju crnogorskih ustanika, koji su učestvovali u Božićnjem ustanku. Najpouzdanija je navedena cifra od 5.000 ljudi. Zapadni i Istočni sektor ustaničkih snaga, koji je opsadirao Cetinje i koji su stuplio u borbu,  brojao je oko 2.000 ljudi (pod komandom komandira Krsta Zrnova Popovića) snage koje su opsadirale Rijeku Crnojevića brojale su oko 600 ljudi, (pod komandom komandira Đura Šoća) snage koje su opsadirale Virpazar oko 400 ljudi,(pod komandom ministra Jovana S. Plamenca) na prostoru Podgorice i okoline bilo je oko 300 Pipera i 200 Lješkopoljaca I Bjelopavlića (ukupno oko 500) kojima je komandovao general Milutin Vučinić, na prostiru Nikšića mobilisano je više od 1.000 ustanika pod komandom braće vojvode Boža i Đura Petrovića, od kojih je yna;ajan dio stupio u borbu pod komandom Đura Jovovića  I Milisava Nikolića; na prostoru Rovaca bilo je oko 400 ustanika pod komandom kapetana Ivana Bulatovića. Dakle, ukupno ustaničke snage su brojale oko 5.000 ljudi, od kojih u borbu nijsu stupile 6. januara 1919. godine snage pod komandom Milutina Vučinića, Jovana Plamenca, Đura Šoća, dok su u borbu stupile snage iz Katunske nahje, dijela Riječke i Lješanske nahije i dijelom ustaničke snage sa prostora Nikšića.

U jednom pismu koje je upućeno sa Njeguša 1. decembra 1918. godine kapetanu Đuru Draškoviću sa Čeva i kapetanu Dušanu Stankovu Vukoviću iz Prediša (Bjelice) stoji da su ustanici odložili podizanje ustanka za određeno vrijeme »dokle vojvoda Đuro Petrović i brigadir Vučinić provedu organizaciju u svojim mjestima«, kaže se, između ostalog, u tome aktu. Na Cetinje je potom dolazio i vojvoda Božo Petrović i razgovarao sa vođama zelenaša iz Cetinja o podizanju ustanka. Uoči izbijanja ustanka, poslije 23. decembra 1918. godine ostali kod svojih kuća vojvoda Božo Petrović i vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, te Marko Đukanović i odmah su uhapšeni. Oni se, zajedno sa brigadirom Đurom Jovovićem, Milisavom Nikolićem, Živkom Nikčevićem, Dragišom i Antonijem Bojovićem, Vaskom Marojevićem, Vukom Krivokapićem, Matom Todorovićem, Ilijom Damjanovićem, Kostom Radovićem, Stevanom Pavlovićem, Jošom Jovovićem i drugima tretiraju kao organizatori Božićnjeg ustanka na prostoru Nikšića i okoline. Pošto su braća Petrovići i ministar Marko Đukanović pohapšeni prije izbijanja ustanka, sa ustaničkim snagama poveli su oružanu borbu Milisav (Misja) Nikolić, brigadir Đuro Jovović, braća Dragiša i Antonije Bojović, Vasko Marojević, Živko Nikčević, Nikodim Janjušević i brojni drugi. Poslije sloma ustanka, brigadir Đuro Jovović je emigrirao u Italiju i bio jedan od komandanata crnogorske izbjegličke vojske u Gaeti, dok su ostali pomenuti, kao i brojni drugi ostali u šumi i kao komite nastavili gerilsku oslobodilačku borbu.

Vojvode Božo i Đuro Petrović i njihov treći brat Marko Petrović putovali su na brojne sastanke i zborove koji su održavani u cilju organizovanja, pripreme i izvođenja narodnog ustanka. U Podgorici su se sastali i vijećali sa generalom Milutinom Vučinićem, ministrom Savom Vuletićem, oficirima Perom Tujovim Vukovićem, Petrom Savovićem, Stevanom Radovićem, Stankom Markovićem, Blažom Markovićem i drugima. U Lješkopolju se vojvoda Đuro Petrović sastao i dogovarao sa brigadirom crnogorske vojske Andrijom Rajičevićem. U Riječkoj nahiji susreo se i ragovarao sa inspiratorima ustanka serdarom Jokom Jovićevićem, komandirom Đurom Šoćem i kapetanom Jovanom Belovim Vujovićem. Na Cetinju je postojala namjera da se sretnu i dogovore oko pitanja vezanih za ustaničku akciju sa Jovanom S. Plamencem, bivšim crnogorskim ministrom i duhovnim vođom ustanka, Ristom Popovićem, takođe bivšim ministrom, Mišom i Jovom Popovićem, komandirom Petrom Lomparom i drugima. Kralj Nikola je iz progonstva, iz Neja na Seni kod Pariza, preko svog ministra koji je boravio  u Italiji, u Rimu i Brindiziju, Mila Vujovića održavao vezu sa vojvodom Božom Petrovićem.

      Vojvoda Đuro Petrović se, prema nekim izvorima bio u određenom momentu pokolebao i to 31. XII 1918. godine, obustavivši saradnju sa ustanicima.  Ostao je u svojoj kući, dok su vojvoda Božo Petrović i ministar Marko Đukanović trebali sa svojim snagama da zauzmu Nikšić, odnosno, da ga oslobode od okupatorskih snaga, kako navode određeni izvori.  Ustanički prvaci iz nikšićkog kraja su pozvali ustaničku vojsku na okup 23. decembra 1918. godine po starom kalendaru. Dva pisma o tome svjedoče. U pismu kojeg su potpisali Đuro Jovović i Milisav Nikolić u Nikšiću 21. XII 1918. godine kaže se: »Poznata vam je naša namjera te Vam činimo na znanje. Što imate vojske da s njom dođete na Glibavac (Ćemenci) u osvit neđelje. Tu ćete naći našu vopjsku, to jest bataljon Trebješki. Uzmite tajina za tri dana. Pozdravljamo: Đuro Jovović i Milisav Nikolić«. U drugom pismu od 21. XII 1918. godine, kojeg su potpisali kom. Đuro Jovović, Nikčević, Milisav Nikolić, kom. Stevan Pavlović, kap. Jošo Jovović veli se: »Dragi Zajo, Mi smo ovamo svi okupljeni, a tako i sva ovdašnja plemena i Rudinjani: da 23 ov. mj. U neđelju iduću, na osvit, u dvije ure po ponoći, budemo svi na okupu kod kule lekovića na Kapino polje. Odolen ćemo zajedno učiniti raspored što će se dalje raditi. Dakle, pođi kod Alekse Koprivice, Kosta Radovića i drugi koje ti znaš, te se svi okupite što više možete i krenite za određeno mjesto. Uzmite tajin za tri dana. Nadamo se da se nećete oglušiti. Pozdravljamo«. Već 21. decembra 1918. godine po starom kalendaru oko Nikšića se bila okupila ustanička vojska, ali grad još nije bio potpuno opkoljen. Srpska vojska, bjelaši, četnici i žandarmerija posjeli su određne položaje i izrazili gotovost na borbu sa ustanicima. No, do sukoba nije došlo ni 22. decembra 1918. godine po starom kalendaru. Crnogorski ustanici su 23. decembra 1918. godine po starom  kalendaru držali Cetinje i Nikšić u opsadi. U ovim gradovima nalazile su se najveće mase ustanika i tu je došlo i do najžešćih oružanih borbi u kojima je poginulo na desetine sa jedne i druge strane. Oružana borba oko Nikšića počela je 23. decembra 1918. godine po starom kalendaru oko tri sata poslije podna i trajala je čitav dan na badnji dan. Ustanici su bili znatno brojniji, ali srpska vojska i bjelaši u gradu zadržali su svoje pozicije. Predveče su u Nikšić na strani srpske vojske i bjelaša prispjeli u pomoć bjelopavlićki i grahovski bjelaši, čime su snage antiustaničke bile značajno pojačane. Kad su saznali za to, ustanici su počeli uz borbu da se povlače i postepeno razilaze svojim domovine. U vrijeme ratnog dana za zauzimanje Nikšića, 23 decembra 1918/5. januara 1919. godine kod svojih kuća su ostali i nijesu uzeli učešće u borbi vojvode Božo i Đuro Petrovići i ministar Marko Đukanović, koji su važili za viođe ustanika. Vojvode Božo i Đuru Petrović i ministar Marko Đukanović su odmah uhapšeni, a u šumi su nastavili borbe sa dijelom ustanika komandir/brigadir Đuro Jovović i narodni poslanik Milisav Nikolić. 

       U prepisci prilikom organizovanja i izbijanja Božićnog ustanka crnogorskog naroda 24. decembra 1918. godine, po starom kalendaru, odnosno 6. januara 1919. godine po novom kalendaru, kao  organizatora ustanka na prostoru Nikšića i okoline navode i braća vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović. U jednom pismu stoji kako je Božo Petrović pošao za Nikšić, gdje su već sedam ustaničkih bataljona, te, kad se odredi, sa istom vojskom bili bi Đuro i Marko Petrovići, a oko Podgorice bio bi Milutin Vučinić. U povjerljivom pismu popa Steva Drecuna, poslatog sa Ljubotinja 18. decembra 1918. godine mitropolitu Mitrofanu Banu, o pripremama za izvođenje ustanka, veli se i ovo: »Glavni vođe poketa su: Jovan Plamenac, vojvoda Đuro Petrović i Milutin Vučinić. Većina naroda izgleda da je nezadovoljna sa odlukom Podgoričke skupštine, zato što je Crna Gora pripojena Srbiji, a nije kao zasebna jedinica ušla u Jugoslovensku zajednicu. Kako čujem većina naroda po svim plemenima pridobivena je za pokret«. Ovo pismo je mitropolit Mitrofan Ban dostavio komandantu okupacionih Jadranskih trupa generalu Dragutinu Milutinoviću u njegovom štabu postavljenom na Cetinju, koji se nalazio u zgradi bivše Legacije Austro-Ugarske.

   Vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović, Marko Petrović i bivši ministar Marko Đukanović uhapšeni su 6. januara 1919. godine, dan nakon ustaničkog juriša na Nikšić, koji je započeo 5. januara 1919. godine. Sprovedeni su u podgorički zatvor. Braća vojvoda Božo Petrović, vojvoda Đuro Petrović i Marko Petrović, kao i brojni drugi crnogorski ministri, političari, oficiri, činovnici, svještenici, vojnici, učitelji i drugi uhapšeni su i utamničeni u podgoričkom zatvoru “Jusovača”. Službeni organ Kraljevine Crne Gore u egzilu “Glas Crnogorca”, Nej na Seni kod Pariza, br. 81 od 29. decembra 1919 / 5. januara 1920. godine, na strani 3 objavljuje “Spisak Crnogoraca, koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u Jusovači, podgoričkoj tamnici”. Radi se o spisku od 153 crnogorskih civilnih i uniformisanih ličnosti, koji su bili politički zatvorenici zato što su bili vjerni svojoj Domovini, Zastavi i Kruni. Vojvoda Božo Petrović jedan je od organizatora Božićnog ustanka crnogorskog naroda 21. decembra 1918. godine. U pogledu organizovanja ustanka održavao je vezu sa kraljem Nikolom i ostvarivao prepisku sa crnogorskom Vladom u izgnanstvu, posebno sa njenim ministrom iz Rima Milom M. Vujovićem. Uoči izbijanja ustanka stari crnogorski vojvoda Božo Petrović (od 70 godina) uhapšen je u Nikšiću decembra 1918. godine. Šikaniran je i maltretiran od strane okupacionih vlasti i njihovog sreskog načelnika Tomića.  Utamničen je u podgoričkom zatvoru »Jusovača«. Nikola Tomanov Zec povodom hapšenja vojvode Boža Petrovića navodi u svojim memoarima »Zečenaši«: »Prilikom sprovođenja vojvode Boža Petrovića  iz nikšićkog u podgorički zatvor, na Bogetićima rekao mu je Marko Savićević: »kako bi bilo vojvodo da te pojašem do Podgorice? Do ovog jahanja nije došlo, ali je tačno da mu je Savićević oduzeo skupocjeni štap, koga je stari vojvoda decenijama nosio i koji mu je za ovu priliku bio vrlo potreban«.

U knjizi »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića«, Rim, 1921, piše i ovo: » Osim zatvorenih Crnogoraca ima i jedan broj interniranih, većinom prvaka, među kojima su: vojvoda Božo Petrović, bivši Predsjednik Ministarskog savjeta, Mihailo Popović, član Državnog savjeta u penziji, Stevo Tatar, član Glavne državne kontrole, Špiro Popović, Direktor pošta i telegrafa, Marko Petrović su internirani u Sarajevu (Bosna)«. U decembru 1918. godine, od strane srpskih vlasti, maltretirani su tri brata: »Vojvoda Božo Petrović (70. godina), bivši predsjednik Ministarstva, general Đuro Petrović (69. godina) i Marko Petrović   (63 godine), bivši oblasni upravitelj, koji su živjeli na svojim imanjima u okolini Nikšića. Sva trojica su tada bila zatvorena u Podgorici. Poslije skoro godinu, vojvoda Božo i Marko Petrović bili su oslobođeni, a sada se nalaze internirani u Sarajevu ( Bosna). General Petrović se nalazi još u zatvoru u Podgorici, gdje je potpuno oslijepio. On već nekoliko mjeseci moli da mu se dozvoli operacija na očima, ali tu dozvolu još do danas nije dobio”, kaže se u istom dokumentu.   

U svrhu ispitivanja stanja u Crnoj Gori, pored ostalih, u Crnu Goru je 1919. godine stigao, kao predstavnik SAD, američki oficir i specijalni savjetnik za vojna pitanja predsjednika SAD Vudroa Vilsona major Čarls Velington Furlong, kasniji univerzitetski profesor. Furlong je, inače, bio član američke delegacije na Konferenciji mira u Versaju 1919. godine i vojni agent. Imao je obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu šefa američke misije, na osnovu istraživanja, sačini i podnese izvještaj. Furlong je bio u Crnoj Gori od 6. februara do 2. marta 1919. godine. Major Fulog je 12. februrara 1919. godine u Jusuf-pašinom zatvoru ili podgoričkoj tamnici »Jusovača« razgovarao i sa vojvodom Božom Petrovićem.

 Premilnarni izvještaj majora Furlonga datiran je 11. marta 1919. godine. U tom izvještaju Furlong veli da mu je vojvoda Božo Petrović rekao i ovo: »Ja sam Kraljev rođak i služio sam svoju zemlju 40 godina - kao najbliži saradnik kralja Nikole i Prinčeva i bio ugledna ličnost u Crnoj Gori. Sadašnja vlast je dogovorna što sam ja u zatvoru. Crna Gora je uvijek bila slobodna zemlja i kao takva priznata od Evrope. Predsjednik Vilson je kazao da svim malim zemljama, uključujući i Belgiju, Crnu Goru i Srbiju, treba dati samostalnost. Svi su se Crnogorci nadali da će savezničke snage biti poslane ovđe da održavaju red i svi smo se nadali autonomiji. Mi želimo da izaberemo naš sopstveni Parlament i neka sudbinu Crne Gore odluči njen narod...Umjesto Crnogoraca ovdje su došli Srbi i donijeli mnogo novca. Dva-tri čovjeka su nazvali sebe Parlamentom i uredili da se u njemu nađu jedino ljudi koji imaju iste ideje kao i oni. Taj prvi komitet sačinjavali su dva Srbina i jedan Crnogorac: Petar Kosović, Svetozar Tomić i Janko Spasojević. Članovi bivše crnogorske Vlade nijesu bili uključeni ni u komitet ni u parlament...Naše pristalice većinom se nalaze u staroj Crnoj Gori. Mislim da ih ima više nego što sam spreman da kažem. Svako u  Crnoj Gori smatra da su izbori bili nelegalni i suprotni zakonu zemlje i da je volja naroda falsifikovana. Srpski zvaničnici i izaslanici, koje su oni izabrali, anektirali su i okupirali Crnu Goru. Nema mogućnosti da bilo ko nešto učini, ali ima mnogo ljudi u planinama koji ne priznaju sadašnju vladu...Mi želimo konfederalnu Jugoslaviju, ali ništa se ne može uraditi dok Crnu Goru ne okupiraju Savzničke trupe Engleske, Amerike i Francuske. Mi ne želimo ni Srbe ni Italijane. Onda bi mogli da izrazimo svoje poglede slobodno. Partiju koja ima ovdje moć čine boljševici i ona ne može zavesti red u zemlji. Oni su svi Srbi i dozvoljavaju svaku vrstu samovolje. Zemlja je siromašna i oni dozvoljavaju pljačku i otimanje. Njihovi ljudi mogu uzeti što god žele od seljaka. Mogu ubiti koga god žele i neće ih niko pozvati na odgovornost pred zakonom«, rekao je tada vojvoda Božo Petrović u podgoričkoj »Jusovači« američkom oficiru i izaslaniku Furlongu kada ga je ovaj posjetio kao poltiičkog zatvorenika.

      U jednom pismu crogorskog oficira i ustanika Todora Borozana upućenog 1918.  Jovanu S. Plamencu, uoči izbijanja Božićnog ustanka, navodi se da su srpske okupacione vlasti 18. decembra 1918. godine u 11 sati uveče, uhapsile i utamničile komandira Petra Lompara i bivšeg crnogorskog ministra Rista Popovića.

      Komandant srpskih “Jadranskih trupa” koje su okupirale 1918. godine Crnu Goru, general Dragutin Milutinović je, 2. januara 1919. godine, sa Cetinja, O. broj 875, u izvještaju Komandantu II armije o događajima koji se odnose na Božićni ustanak crnogorskog naroda krajem 1918. godine, zapisao i ovo: “Kad sam 17. decembra pr. g. dobio prve vesti o tome, da se u Crnoj Gori sprema oružani pokret protiv ujedinjenja sa Srbijom, pozvao sam k sebi ljude, koji su mi označavani kao vođi, i iz razgovora, koji sam 18. decembra pr. g. vodio u mome štabu sa g. Ristom Popovićem-jednim od Jabučana- biv. ministrom, i g. Petrom Lomparom, komandirom, dobio sam utisak, da je komplot potpuno organizovan i da je njegovo izvršenje pitanje najkraćeg vremena. Taj utisak pretvorio se u uverenje, kad su sva moja naprezanja u toku 18 i 19. dec. pr. g. da dođem u ličan dodir sa g. g. Jovanom Plamencem, takođe bivšim ministrom i g. Jovom Popovićem, biv. diplomatskim činovnikom, koji su se takođe označavali kao vođe ovog oružanog pokreta, ostala uzaludna. Na osnovu toga sam savetovao izvršnom Narodnom Odboru da stavi pod jači policijski nadzor g. g. Rista Popovića i Petra Lompara, i da preduzme traganje i eventualno hapšenje g. g. Plamenca i Jova Popovića”, navodi general Milutinović, pored ostalog, u tome opširnom izvještaju. On u svojim Bilješkama navodi da je oficir crnogorske vojske s Njeguša i ustanik Ilija Bećir kada je on otišao u Bajice 3. januara 1919. godine na razgovor u ustaničkom Štabu ispratio njega (generala Dragutina Milutinovića) ovim riječima : “Ili Vi Srbijanci napolje iz Crne Gore ili će krv teći gospodine generale: drugog izlaza nema i ne može biti”.

             Srpske okupacione vlasti, uveče 18. decembra 1918. godine, uhapsile su Rista Popovića i Petra Lompara, dok je Jovo Popović izbjegao za Kotor, a Jovan S. Plamenac sklonio se na Ljubotinj u Riječkoj nahiji, odakle je 31. decembra 1918. godine poslao upustva ustaničkim oficirima da ustanak treba da počne 3. januara 1919. godine. Sam Jovan S. Plamenac nije uzeo aktivno učešće u oružanim borbama, iako je slovio kao duhovni vođ Božićnjeg ustanka, koji je i sačinio Plan ustaničkih akcija, prema kojemu je odredio sebe kao komandanta ustaničkih trupa iz Crmnice, koji je u sadejstvu sa ustaničkim snagama iz Riječke nahije (Ljubotinjana) trebao da krene prema Cetinju. Međutim, Plamenac je emigrirao prije nego su počeli da pucaju ustanički plotuni. Duhovni vođ ustanka Jovan S. Plamenac pošao je za San Đovani Di Medua u vrijeme kad je Božićni ustanak izbio, a potom se na poziv kralja Nikole prebacio u Brindizi u Italiji i potom otišao za Neji na Seni kod Pariza, đe je bilo sjedište crnogorskog kralja Nikole u egzilu i Vlade crnogorske. Na osnovu Plamenčevog ustaničkog plana je bilo predviđeno da: vojvoda general Đuro Petrović sa ustaničkih trupama zauzme Nikšić, odakle će preko Čeva i Cuca marširati sa ustanicima iz Njeguša na Cetinje; da general Milutin Vučinić na čelu ustaničkih trupa iz Pipera, Lješkopolja i Zete napadne i zauzme Podgoricu i prolazeći preko Lješanske nahije pođe na Cetinje i da se njegove trupe sastanu sa trupama vojvode Đura Petrovića između Katunske i Lješanske nahije. Međutim, ustaničke akcije dogodile su se drugačije od plana kojeg je sačinio Jovan S. Plamenac. 

Kad se vratio iz zarobljeništva u Crnu Goru, Krsto Popović je jedan od glavnih organizatora crnogorskog ustanka 21. XII 1918. godine. Politički vođa uistanka bio je Jovan S. Plamenca, koji je emigrirao prije nego što su borbe otpočele, a vojnički vođa ustanka bio je Krsto Z. Popović. Iz Katunske nahije, pored Krsta Popovića, Jova Popovića -Jabučanina, Rista Popovića -Jabučanina, ustaničke vođe bili su i: komandiri Petar Lompar, Šćepan Mijušković, Milo Martinović, Petar Gvozdenović, Joko Martinović, kapetani: Đuro Drašković, Dušan Vuković, Andrija Dragutinović, Đuro Kapa, Krsto Vujović, Niko Kašćelan, Đuro Kapa, Marko Z. Popović, Blagota Martinović, Ilija Bećir, poručnik Janko Pešikan, Jovan Nikolić i drugi. Iz Riječke nahije, Kosijerima, Đinovićima i Bokovljanima, komandovali su kapetani Vukale Rajković i Todor Borozan, koji su sa svojim četama 3. januara 1919. godine posjeli prostor iznad Cetinja, iznad Crne Grede, konkretno brdo Zavala sa okolinom, đe su i vođene tokom 6. I 7. januara oružane borbe. Komandanti ustaničkih snaga iz Lješanske nahije bili su kapetan Savo Filipov Čelebić i kapetan Pero Đurišić. Ustaničnim snagama iz Riječke nahije, Ljubotinja i Rijeke Crnojevića i okoline komandovali su komandir Đuro Šoć, serdar Joko Jovićević i kapatan Jovan Belov Vujović. Iz Crmnice ustaničkim trupama komandovao je Jovan S. Plamenac, a kao istaknuti ustanički prvaci bili su tu komandir Petar Lekić, kapetani Đikan Vukmanović, Milo Savov Leković, Marko Vučeraković, Risto Hajduković, Petar Vuleković i drugi.

           U jednom pismu koje je upućeno sa Njeguša 1. decembra 1918. godine kapetanu Đuru Draškoviću sa Čeva i kapetanu Dušanu Vukoviću iz Prediša (Bjelice) stoji da su crnogorski ustanici odložili podizanje ustanka za određeno vrijeme »dokle vojvoda Đuro Petrović i brigadir Vučinić provedu organizaciju u svojim mjestima«. Politički vođa Božićnjeg ustanka bio je Jovan Simonov Plamenac iz Crmnice, koji je emigrirao prije nego što su borbe otpočele, a vojnički vođa ustanka bio je Krsto Zrnov. Popović.

           Komandir Petar Gvozdenović je 18. decembra 1919. godine po starom kalendaru izvijestio Jovana S. Plamenca o pripremama ustanka u Katunskoj nahiji ovim riječima: “Na osnovu vašeg programa mi Katunjani bićemo gotovi u petak 21. t.mj. Molim vas donosiocu ovoga da date tačne podatke o vašoj preduzimljivosti s te strane”.

Svoje političke ciljeve i zahtjeve Štab crnogorskih ustanika, koji se u Bajicama kod Cetinja nalazio pod komandom Krsta Popovića, izložio je i u ovom aktu:

“Skupština održana u Podgorici u dane 11. i 13. mjeseca novembra 1918. godine, sazvana je protiv ustavnih odredaba naše zemlje, a najviše protiv volje apsolutne većine crnogorskog naroda, što je dalo povoda da se- protiv skupštinske odluke kojoj ste Vi izvršni organi- digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori.

 Već su prošla dva dana, da se prestolnica Cetinje nalazi u opsadi od strane nekoliko hiljada ustaških četa, koje sa nestrpljenjem očekuju da čim prije uljegnu u prestolnici Cetinju, te svojim ulaskom uspostave stanje koje dostojno odgovara crnogorskom imenu i budućoj državi Jugoslaviji.

                 Da bi se izbjeglo prolijevanje bratske krvi, koja ako poteče istorija neće pamtiti, potpisati Ustanički odbor našao je za shodno da izvršnom odboru uputi izražaj volje crnogorskog naroda u sljedećem:

           I – Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravno sa ostalim pokrajinama u jednu Jugoslovensku državu bez ikakvih unutrašnjih političkih granica, a oblik vladavine ostavljamo da punopravno riješi redovno izabrana skupština svih jugoslovena- Konstituanta- čemu ćemo se srdačno pokoriti.

          II – Mi tražimo da prethodno jedan narodni sud pronađe krivce za sve događaje koji su bacili ljagu na naše oružje i da tek onda čista vedra čela pristupimo velikoj jugoslovensloj zajednici, za koju su i najstariji naši preci najvjerniji zatočnici bili.

           III – Tražimo anuliranje odluka Podgoričke skupštine i nove slobodne izbore za Crnu Goru, čiji će izaslanici punovažno rješavati sve naše sadašnje domaće poslove, te privremeno predstavlajti Crnu Goru iznutra i izvana.

           Za izvršenje rada po ovom programu, ustaničke trupe sjutra 23. ovog mjeseca umarširaće u prijetonicu Cetinje i radi uspostavljanja budućeg reda zaposjesti će sva nadleštva, u koju svrhu s naše strane bit će očuvan najbolji red, te sa ovim preko vas opominjemo vojsku koja se sada nalazi u Cetinje da sa svoje strane ne bi izazivala prolijevanje bratske krvi- u kojem slućaju smatrali bi se odgovornim članovi toga Odbora, a mi sa svoje strane dajemo časnu riječ da će kako život tako i imovina svakom biti zagarantovani, sem u slučaju da budemo napadnuti.

Bajice, 22. decembar 1918. godine

                                                                   U ime Ustaničkog Odbora                                                                                                 

                                                              Kapetan Krsto Popović, s. r. “.

(Datum je po starom kalendaru)

Ovaj memorandum je iz Bajica 22. decembra 1918. godine, u ime ustaničkog Odbora poslao kapetan Krsto Popović “Komandi Jadranskih trupa” i tzv. “Izvršnom odboru Cetinje”, te komandantru savezničkih trupa u Kotoru generalu Polu Venelu. Ovaj Memorandum i ustaničke zahtjeve u ime ustančkog Odbora sa uputstvima za vođenje pregovora odnijeli su i predali u Štab srpskog generala Dragutina Milutinovića crnogorski oficiri Đuro Drašković i Mirko Grujičić. Na ovo pismo crnogorskim ustanicima odgovorio je komandant okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori general Dragutin Milutinović.

U tom odgovoru general Milutinović je 23. XII 1918. godine naveo, pored ostalog, da se sa svojim »trupama i ostalim naoružanim Crnogorcima održavati red, i nikakve naoružane trupe ne mogu ulaziti u varoš - grad Cetinje, a da ne sretnu naoužani otpor sa naše strane«.  U svojim Memoranima general Milutinović navodi da je crnogorskom ustaničkom štabu poručio: »Na svaku i najmanju demonstraciju odgovoriću topom i mitraljezom«. Bila je to uvertira u početak krvavih obračuna. General Milutinović poslao je na taj način kapetanu Krstu Popoviću jasan signal da će pružiti otpor crnogorskim ustanicima ukoliko oni budu krenuli na Cetinje.

Na jednom sastanku nekolicine organizatora crnogorskog ustanka održanom na Bokovu 13/26/ XII 1918. godine, odlučeno je da se pozovu srpske trupe da do 20. XII 1918/ 2. januara 1919. godine napuste Crnu Goru, a ako to ne učine da će ih Crnogorci silom protjerati sa svoje zemlje. Na tom skupu je bilo dogovoreno da crnogorski ustanici osvanu oko Cetinja i da ga opsadiraju 21. XII 1918/ 3. I 1919. godine. Raspored trupa bio je određen na sljedeći način: Katunjani su bili određeni da posjednu i drže sektor od Đinova Brda do donjeg Kraja, Lješnjani i dio Riječana (Ceklinjani, Dobrljani, Kosijeri, Bokovljani i Đinovići) trebalo je da zauzmu prostor od Donjeg Kraja do Kabla, a Ljubotinjani i Crmničani od Kabla do Đinova Brda. Za Riječane i Crmničane bio je određen plan i zadatak da Cetinje opkole i da zauzmu pozicije oko njega sa mitraljezima i topovima pošto prijethodno posjednu, oslobode Vir Pazar i Rijeku Crnojevića.

             Položaje oko Cetinja zaposjeli su crnogorski ustanici 21. XII 1918/3. I 1919. godine. Tokom dana  vršili si prikupljane i koncentraciju snaga. Oko Cetinja  24. XII 1918/ 4. I 1919. godine došle su ustaničke snage iz Komana na čelu sa kapetanima Blagotom Martinovićem i poručnicima Begovićem i Radonjićem, kao i Zagarčani sa kapetanom Lukom Stamatovićem i poručnikom Mirkom Grujičićem. Prispjeli su i Lješnjani sa kapetanom Perom Đurišićem i potporučnikom Brnovićem. Krsto Popović kao komandant ustanika napravio je sljedeći raspored: Cetinjani (Konadžije i Bajice) bili su pod komandom kapetana Đura Kape i oni su posjeli prostor od Đinova Brda do iza Orlova Krša. Njeguši i Ćeklići bili su na lijevoj strani od njih i nalazili su se pod komandom Ilije Bećira. Čevljani koji su opsadirali Cetinje bili su pod komandom kapetana Đura Draškovića, a Cuce pod zapoviješću poručnika Janka Pešikana. Ustaničke snage iz Bjelica koje su brojale dvije čete bile su pod komandom poručnika Dušana Vukovića i Krsta Vujovića i one su zauzele prostor iznad Donjeg Kraja. Na Njegušima su ostale ne mnogo brojne ustančke snage pod komandom poručnika Nika Kašćelana i Vlada Vrbice. Sve ove ustaničke snage predstavljale su Zapadni sektor. Njihov komandant bio je kapetan Đuro Drašković.

Istočni sektor ustaničkih snaga koji je obuhvatao prostor od Donjeg Kraja do Belvedera bio je sljedeći: od Donjeg Kraja njega su posjeli Lješnjani pod komandom kapetana Sava Čelebića, Komani pod komandom kapetana Blagote Martinovića, kao i jedna četa koja se do Belvedera nalazila, Bokovljana, Kosijera i Đinovića, a koja je bila pod komandom kapetana Vukala Rajkovića i poručnika Todora Borozana. Komandant Istočnog sektora bio je kapetan Pero Đurišić.

Prostor od Belvedera do Donjeg Kraja ostao je neposjednut od ustaničkih snaga. Njega je po planu trebalo da zauzmu Ljubotinjani i Crmničani pošto prijethodo posjednu Virpazar i Rijeku Crnojevića.

Komandnat Štaba ustaničkih snaga kapetan Krsto Zrnov Popović smjestio se sa svojim štabom kod Barutane u Bajicama.

           Komandant srpske vojske general Dragutin Milutinović je bio riješen da upotrijebi oružje, da razbije opsadu grada i po svaku cijenu da zaustavi ulazak ustaničkih snaga u Cetinje. Stupio u kontakt sa ustaničkim snagama u Bajicama, koje su od njega tražili da napusti Crnu Goru. Ali, od toga ustaničkog zahtjeva nije bilo ništa. Kapetan Krsto Popović rekao je generalu Milutinoviću da razgovara sa Jovanom Plamencem, koji je trebao biti, po ranijem dogovoru, na Kablu. Međutim, Krstu Popoviću i ustanicima je saopšteno da su bjelaši zauzele taj prostor i da tamo nema Jovana Plamenca. On tada nije znao đe se Plamenac nalazi, pa je poslao trojicu svojih ljudi da saznaju đe je on i da stupe u kontakt sa njim. Ali, od njega nikakvih vijesti nije bilo. U tim trenucima Krsto Popović je preuzeo ulogu vrhovnog komandanta ustaničkih snaga i u odstrustvu Plamenca ponašao je kao vojni i politički lider. Napisao je pismo generalu Milutinoviću u kojemu je naveo ustaničke zahtjeve, koje su rano izjutra 23. XII 1919. godine /5. januara 1919. godine odnijeli u Štab srpskih trupa ustanički oficiri kapetan Đuro Drašković i poručnik Mirko Grujičić. O razgovoru sa izaslanicima ustanika, oficirima Đurom Draškovićem i Mirkom Grujičićem, okupacioni general Milutinović, u svojim Zabilješkama, piše i ovo: »U oružanu akciju nisam verovao sve do 23. decembra 1918. godine. Ovoga dana u 6 časova ujutru došla su sa pismom dva izaslanika od pobunjeničkih oficira, kapetan Đuro Drašković i poručnik Grujičić. Odmah siđoh u moju kancelariju, gde me oba crnogorska oficira očekivahu u prisustvu kapetana prve klase g. Nikolajevića i rezervnog potporučnika Simića (student tehnike). Bio sam raspoložen i odmah se pozdravim sa svom četvoricom i obrnuh se g. Draškoviću i rekoh mu šaleći se: »Pa vi, prekjuče, gospodine Draškoviću, čekaste mene kao da sam Hamza kapetan a vi Mićunović Vuk. Drašković pri govoru sa mom ustajaše, a ja mu davah znak da sedne i govori.  Između ostalog žaljaše mi se da ga je pri povratku iz interniranja rđavo presreo u Rogatici naš artiljerijski major Božidar Jevtić, da mu je u ime Srbije ovaj srbijanski major rekao ovo: da Crnogorska artiljerijska pravila više ništa ne valjaju, i da on Jevtić a s njime i svi Srbi više vole Bugare nego Crnogorce. Ovo je Jevtić možda i rekao, jer sam ga znao iz moga službovanja u Debru (1915), kada bijah komandant Albanskih trupa, kojom je prilikom zaista podneo neke raporte, žaleći se nešto protivu serdara Janka Vukotića, pod čijom je komandom bio neko vreme. Odmah odgovorih Draškoviću da je on kao inteligentan čovjek morao uvideti, da to govori Jevtić u ime svoje a ne u ime Srbije«, piše Milutinović.

Oficiri Đuro Drašković i Mirko Grujičić su kopiju ustaničkih zahtjeva predali generalu Milutinoviću. U aktu kojeg su Drašković i Grujičić predali Milutinoviću traži se da se srpska vojska mirno ponaša i da se ne miješa u unutrašnje stvari Crnogoraca. Međutim, ustaničke zahtjeve je general Milutinović u razgovoru sa Draškovićem i Grujičem odbio.

Na Cetinju su se okupatorske srpske trupe pod komandom Dragutina Militinovića, srpski žandarmi, bjelaši i bjelaška omladina pod komandom  Steva Vukotića i Marka Dakovića, mobilisali za borbu u cilju spječavanja ustaničke akcije. Hapšeni su svi zelenaši, njihove pristalice i sva »sumnjiva lica«. Ustanička akcija bila je od ranije otkrivena. Pop Stevo Drecun je već ranije predao pismo mitropolitu Mitrofanu Banu o ustaničkim planovima i zamišljenim akcijama, a ovaj ga je revnosno predao Komandantu srpske vojske Dragutinu Milutinoviću. Nakon toga, počela su hapšenja vođa ustanka na Cetinju, Podgorici i Nikšiću. Tu je mitropolit Mitrofan Ban odigrao objektivno svojevrsnu špijunsku ulogu. U zatvoru su se ubrzo našli: Milutin Vučinić, Andrija Raičević, Božo Petrović, Đuro Petrović, Risto Popović, Petar Lompar i brojni drugi crnogorski patrioti.

Stvari su počele krajnje nepovoljno da se odvijaju u odnosu na ustaničke planove. Dobro naoružane, brojne i opremljene okupatorske srpske snage i njihovi pomagači domaći renegati su 21. XII 1918. / 3. I 1919. godine zauzeli položaje na Orlovom Kršu, grebenima iznad Medovine i Vojne radionice, zatim ispod Italijanskog Poslanstva do donjeg Kraja a potom i na brdima iznad Vojnog Stana, Bolice, te na Crnoj Gredi, Kablu i povrh Granice. Utvrdili su svoje položaje i iskopali šance. Pojačenje im je stiglo iz Tivta po naredbi vojvode Stepe Stepanovića na Cetinje u jačini 2000 pušaka sa municijom namijenjenom za potrebe srpske vojske, žandarmerije i bjelaša. U cilju slamanja ustaničkog otpora iz Kotora su 21. XII 1918/ 3. I 1919. godine prema Njegušima bile upućene i jake snage srpskih trupa. Između ostalih krenuo je i jedan bataljon II jugoslovenskog puka pod komandom majora Antonovića, kojega je iz Kotora poslao komandant srpskih okupacionih snaga pukovnik Dušan Simović.  Rasplet oko Rijeke Crnojevića okončan je bez borbi. Rijekom Crnojevića ovladali su srpska vojska i bjelaši. Tako je plan oko zauzimanja Rijeke i produžavanja za Cetinje propao. Time je zadan težak udarac preostalim ustaničkim snagama oko Cetinja. Umjesto ustanika, koji su se već bili razišli kućama, ili su pohapšeni ili odbjegli, u Cetinje su krenuli oko 500 bjelaša. Ustaničke snage, koje su preduzele akciju oko Virpazara 22. XII 1918/ 4. I 1919. godine, nijesu uspjele. Tu je njihova akcija sasječena. Tako je Božićnji ustanak podignut pod komandom Krsta Popovića bio osuđen na propast. On je pokušao nemoguće i nakon neuspjelog mirnog rješenja, propalih pregovora, krenuo je hrabro u ustaničnu akciju. Težak udarac ustaničkim trupama oko Cetinja bio je slom ustaničke akcije na Rijeci i u Virpazaru, jer je prostor  oko Cetinja kojeg su trebali da zauzmu Crmničani i Ljubotinjani ostao prazan.

Uz sebe, na prilazima Cetinju, Krsto Popović i ustanički oficiri pod njegovom komandom, među kojima je bio i kapetan Đuro Drašković, imao je katunske, riječke i lješanske oružane čete i formacije. Njihovu vjernost poniženoj Domovini i  prognanom Gospodaru, zatočenom u Francuskoj, tih dana opsade okupacionih posada i utvrđenja, lomila je i cetinjska studen, i tanki brašnjenici, kao i slabo naoružanje i municija spram okupacionih trupa i domaćih renegata u njihovoj službi. Kod snaga pod komandom Krsta Popovića bio je dijelom prisutan i nedostatak čvrste riješenosti da se puca u svoje potuđene sunarodnike, kao i dojučerašnje saveznike, zbog kojih je crnogorska vojska doživjela propast u prvom svjetskom ratu. Ali, sve te muke i iskušenja, koje su opterećivale crnogorske ustanike, ubrzo će prekratiti teror nad narodom i ponižavanje crnogorskih vrijednosti, čemu su se odlučni bili oduprijeti. Tako će do oružanog obračuna doći na krvavi Badnji dan, 6. januara 1919. kada je sa crnogorskim ustaničkim snagama jedan od njenih komandanata kapetan Đuro Drašković probao nemoguće: da izmijeni zlu sudbinu Kraljevine Crne Gore. Iako je Božićnji ustanak ugušen u krvi, mora mu se priznati očinstvo za sve one mučne godine borbe “za čast, pravo i slobodu Crne Gore” koje su se potom dogodile i u kojima se, mada očajnički, dokazivala i potvrđivala u krvi crnogorska državotovorna i nacionalana svijest i posebnost.

Crnogorske ustaničke snage su 24. XII 1918./6. I 1919. godine krenule u akciju nastupanja prema Cetinju u cilju njegovog oslobađanja. Tada su srpska vojska i bjelaši zapucali, otovorili žestoku vatru na njih. Prvo je došlo do otvaranja vatre na sektoru Orlova Krša. Borbe ustaničkih snaga i okupatorskih srpskih formacija počele su 6. januara 1919. godine u 8 sati izjutra i trajale su čitav dan. Srpska vojska i bjelaši koristili su u sukobu artiljerijska oružja. U početku sukoba na zapadnom sektoru poginuo je kapetan Đuro Drašković, jedan od glavnih ustaničkih vođa.

Stradao je u borbi da se sačuva crnogorski barjak, koji je ulaskom srpske vojske u Crnu Goru osrnavljen od strane domaćih renegata (bjelaša). Naime, 1918. godine stara crnogorska zastava nije pošteđena. Crnogorski barjak sa dvoglavim orlom domaći izrodi u službi srpske okupacione vlasti su skinuli sa Cetinjskog Dvora i brutalno, ogavno ga oskrnavili. Da napomenem da je crnogorsku zastavu u vrijeme okupacije Austro-Ugarska iz rojalističkog pijeteta i obzira ostavila nedirnutu. Ali, kad je Crna Gora 1918. godine prisajedinjna Srbiji crnogorska zastava nije pošteđena, nego je skinuta sa Dvora na Cetinju, zgažena i uprljana na mjestu đe je bio monogram kralja Nikole, t.j. na mjestu đe su inicijali crnogorskog suverena izvezeni. To je okupacionom srpskom generalu Dragutinu Milutinoviću, komanantu Jadranskih trupa, rekao crnogorski kapetan sa Čeva Đuro Drašković, saopštivši mu da su to uradili crnogorski potuđenici. General Dragutin Milutinović je to naveo u svojoj memoarskoj građi. Naime, okupacioni srpski general Dragutin Milutinović u svojim Zabilješkama (Arhiv SAN 11441/11443, 1-8) veli i ovo: »Komandir Đuro Drašković i ovi kod Belvedera rekoše mi da je crnogorsku zastavu poštedela i Austrija, a da je s našim dolaskom skinuta sa Dvorca na Cetinju i da ju je neko uprljao i to gde je ime kralja Nikole izvezeno. Upitam da nije ko to od nas izvršio. Rekoše mi da su to Crnogorci izvršili. Pored toga oficiri u Bajicama pokazaše mi i na samovolju policijske vlasti u Danilovom Gradu gde su kaznili na 10 dana zatvora jednog mladića, što je rekao da je Crnogorac a nije kazao da je Srbin; i kod Belvedera jedan od pobunjenih oficira reče mi, da je deset dana kažnjen što je nosio medalju kralju Nikole«.

 Kapetan Đuro Drašković, crnogorski junak i patriota, bio je jedna od prvih žrtava u Božićnom ustanku crnogorskog  početkom 1919. godine. Ubijen je na Cetinju  6. januara 1919. godine prilikom ustaničkog juriša na okupacione trupe na zapadnom sektoru iznad Cetinja. Kako piše iskaknuti bjelaš Jovan Ćetković, koji je neposredno učestvovao u ugušivanju januarskog ustanka 1919. godine na području Cetinja, u svojoj knjizi »Ujedinitelji Crne Gore i Srbije«, Dubrovnik 1940, situacija na zapadnom frontu oko Cetinja (iznad Škrke i Bogdanova Kraja) bila je najteža. »Protivnika mnogo, ovdje je najjača njina snaga, a imaju jake zaklone. Naše puške i mitraljezi ne mogu da ih dignu iz ovih klisura, bombe smo već sve utrošili, artiljerije za ovaj front nemamo. Blješkaju sablje protivničkih oficira, a poneki se prkosno ukaže i razdere koliko ga grlo nosi. Na desnom našem krilu tako se ukaza jednom, prkosno, izazivački, na nepunih sto koraka pred našima sa isukanom sabljom protivnički vođa Kapeten Đuro Drašković i podviknu:- »Kralj Nikola jaše vranca, a kralj Petar na magarca«. Jedan naš omladinac zgodno ga uze na nišan i obori ga jednim metkom. Drašković pade mrtav«, piše Jovan Ćetković.

Nikola Tomanov Zec,u svojim Memorima, piše i ovo: »Zelenaši su sa svoje strane činili sve da do krvi ne dođe. Oni su čak i poslije Vukotićevog dolaska u Bajice preduzeli još jedan put što se moglo u prilog mirnog rješenja. Po prethodnom dogovoru i pristanku bjelaša poslali su kapetana Đura Draškovića kao pregovarača. U času kada se Drašković slobodno i sa povjerenjem približavao bjelaškoj strani (iznad Bogdanovga kraja) sa bjelaške strane ispaljen je na njega plotun i Drašković je pao mrtav. To je bio povod za otvaranje žestoke vatre sa obije strane, koju niko više nije mogao spriječiti«.

 Đuro Drašković je za pravo, čast i slobodu Crne Gore dostojanstveno poginuo, pjevajući jednu crnogorsku rojalističku i patriotsku pjesmu, noseći crnogorski slavni krstaš barjak u jednoj, a sablju u drugoj ruci. U stavu gorštačkom, lovćenskom, oficirskom pao je pokušen okupacionim kuršumima.

Prema određenim izvorima, kapetan Đuro Drašković je, pri potonjem izdisaju, uputio teške riječi na račun političkog vođe ustanka Jovana Simovova Plamenca, koji je, umjesto da sa svojim snagama učestvuje na frontu protiv okupacionih trupa, bez opaljenog metka pobjegao u inostranstvo. Prema iskazu ljudi koji su prisustvovali momentu njegove smrti kapetan Đuro Drašković je izgovorio: »Plamenče, Plamenče, kuća ti se iskopala što me izdade«.

Ustanički memorandum, kojeg je iz Bajica 22. decembra 1918. godine, u ime ustaničkog Odbora poslao kapetan Krsto Popović “Komandi Jadranskih trupa” i tzv. “Izvršnom odboru Cetinje”, te komandantru savetzbičkih trupa u Kotoru generalu Polu Venelu. Komandant srpkih trupa general Milutinović o ovim zahtjevima koje je u ime crnogorskih ustanika uputio Krsto Popović obavijestio je komandanta II armije u Sarajevu Stepi Stepanovića. Na ovo pismo, umjesto tzv. izvršnog narodnog odbora odgovorio je komandant okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori general Dragutin Milutinović. Bila je to uvertira u početak krvavih obračuna. General Milutinović poslao je na taj način kapetanu Krstu Popoviću jasan signal da će pružiti otpor crnogorskim ustanicima ukoliko oni budu krenuli na Cetinje.

Crnogorski ustanički vođa Krsto popvić je z Bajica 24. XII 1918. godine daso upustva za postupanje ustaničkih snaga u Riječkoj nahiji koje su bile pod komandom komandira Đura Đoća. U pismu Đuru Šoću veli Krsto Zrnov Popović: »Dragi Đuro, Te neprijatelje držite u škripac. Ako se i sjutra produži ovamo borba bilo bi dobro kad biste poslali ma koliko vojnika da napadnu u pravcu depozita. Očekuju se međunarodne trupe. Od svih ovamo pozdrav osobito od Krsta Popovića«.

   Na skupu nekolice od organizatora crnogorskog ustanka održanom na Bokovu, održanom 13/26/ XII 1918. godine, kojemu nijesu prisustvovali ni Krsto Popović ni Jovan Plamenac, ali su o njegovom radu bili obaviješteni i tražena je njihova saglasnost i odobrenje za dalje djelovanje, odlučeno je da se pozovu srpske trupe da do 20. XII 1918/ 2. januara 1919. godine napuste Crnu Goru, a ako to ne učine da će ih Crnogorci silom protjerati sa svoje zemlje. Na tom skupu je bilo dogovoreno da crnogorski ustanici osvanu oko Cetinja i da ga opsadiraju 21. XII 1918/3. I 1919. godine. Raspored trupa bio je određen na sljedeći način: Katunjani su bili određeni da posjednu i drže sekror od Đinova Brda do donjeg Kraja, Lješnjani i dio Riječana (Ceklinjani i Dobrljani) trebalo je da zauzmu prostor od Donjeg Kraja do kabla, a Ljubotinjani i Crmničani od Kabla do Đinova Brda. Za Riječane i Crmničane bio je određen plan i zadatak da Cetinje opkole i zauzmu pozicije oko njega sa mitraljezima i topovima pošto prijethodno posjednu i oslobode Virpazar i Rijeku Crnojevića. Prema planu na Kablu kod Cetinja bilo je predviđeno da se nalazi Glavna ustanička komanda na čelu sa vođom ustanka Jovanom S. Plamencem. O tim odlukama koje su sa Bokova poslate Cetinjskom odboru na provjeru, u kojemu su bili Jovan S. Plamenac, Risto Popović, jedan od njegovih članova Jovan S. Plamenac bio je, kako piše u svom Dnevniku Krsto Popović, da se pričeka sa oružanim ustaničkim opreacijama 15 dana. Međutim, ta njegova sugestija je odbijena i prijedlog nije usvojen, već su prihvaćene odluke donijete na Bokovu, koje je Plamenac i konačno prihvatio. Potom su uslijedile akcije u pravcu realizacije donesene odluke. Jovan S. Plamenac je slao naređenja i instukcije u pogledu izvršenja ustaničkih akcija na prostoru Virpazara, Crmnice i Rijeke Crnojevića. Krsto Popović u svom Dnevniku navodi da su se crnogorski oficiri iz Katunske nahije okupili na Milušinom Počivalu 17(30) XII 1918. godine na tajnom sastanku zbog izvršenja naređenja i zadataka koje je saopštio Jovan S. Plamenac. Na tome sastanku bilo je 12 crnogorksih oficira. Oni su se dogovorili kada i na koji način treba da zauzmu položaje oko Cetinja. Tada je odlučeno da jedna četa ustanika ostane na Njegušima sa ciljem da zaustavi i blokira napad i kretanje srpskih trupa sa prostora Kotora, potom da u Cuce ostave nekoliko vojnika koji bi motrili na Grahovljane, a Čevljani su imali zadaću da kod Sušice paze na Bjelopavliće.  Takođe je donijeta odluka da se pod prismotrom drži Janko Vukotić kao njihov političi protvnik koji se nalazio kod svoje kuće na Čevu. Odlučeno je da se sa Cetinjem prekine svaka vrsta saobraćaja, te da se ulazak u grad svakome zabrani do daljnjeg. Takođe je odlučeno da se u Pipere kod generala Milutina Vučinića pošalje kapetan Abramović, a poručnik Andrija Dragutinović kod Jovana Plamenca na Ljubotinj, oba sa ciljem da ih informišu da će Katunjani 21. XII 1918/3. I 1919. godine biti na utvrđenim položajima oko Cetinja.

Međutim, stvari su krenule potpunom stranputicom za organizatore Božićnjeg ustanka. Izaslanici Abramović i Andrija Dragutinović su se 19. XII 1918/1. I 1919. vratili. Abramović je saopštio da su vlasti u Podgorici uhapslile Milutina Vučinića, a Jovan Plamenac je bio na Ljubotinj, u kojemu je bio primoran da se skloni poslije bjekstva od okupatorske vojske sa Cetinja 18/31/ XII 1918. godine, kada je odbio da se sastane sa pukovnikom, odnosno, već generalom Dragutinom Milutinovićem u Štabu »Jadranskih trupa«. Jedan od aktivnih učesnika u ustaničkoj akciji i vrlo značajna ličnost zelenačkog pokreta, raniji crnogorski diplomatski predstavnik i pristalčica kralja Nikole - Jovo Popović-Jabučanin je 18(31) XII 1918. godine sa Cetinja izbjegao za Kotor, đe je sa Italijanima održavao vezu i od njih tražio određenu pomoć i podršku i obavijestio ih o pripremama ustanka u Crnoj Gori. Članovi Cetinjskog odbora ustanka, Petar Lompar i Risto Popović istoga dana su uhapšeni od strane srpske vojne sile. Politički vođa ustanka Jovan S. Plamenac sa Lubotinja je preko poručnika Andrije Dragutinovića 18(31) XII 1918. godine ustanicima iz Katunske nahije poslao određene naredbe vojničke i političke prirode. Napisao je Plamenac pismo komandiru Blažu Vrbici, kojim ga je postavio za šefa Štaba ustaničkih trupa, a za njegovog zamjenika odredio je kapetana Krsta Popovića. Plamenac je u istome pismu saopštio da akcije u pravcu oslobođenja Cetinja treba da otpočne 21. XII 1918. /3. I 1919. godine. Plamenac je poslao pismo i bratu od strica generala Anta Gvozdenovića komandiru Petru Gvozdenoviću u kojemu navodi da je komandira Blaža Vrbicu postavio da Šefa štaba ustaničkih trupa te da će operacije prema Cetinju krenuti kada je dogovreno i da će on sa svojima doći. Ovo navodi Krsto Popović u Svom Dnevniku.

Međutim, Blažo Vrbica je odbio da se prihvati onoga što ga je Plamenac postavio, sa motivacijom da ne želi da se proliva bratska krv i da se vodi bratoubilačka borba. Kako je Blažo Vrbica odbio Plamenčevo naimenovanje, to je komandovanje ustaničkim snagama, odnosno, položaj šefa Štaba ustaničkih trupa preuzeo kapetan Krsto Popović, koji je ranijom Plamenčevom naredbom bio postavljen za Vrbičinog zamjenika. Crnogorksi ustanici iz Katunske nahije su 20. XII 1918. godine / 2.  1919. godine krenuli prema Cetinju i postepeno zauzimali određene pozicije. Njihovoj kontroli sa Čeva uspio je 2. I 1919. godine da pobjegne Janko Vukotić koji je pošao na Cetinje i sklonio se pod zaštitu srpskih okupatorskih trupa. Položaje oko Cetinja zaposjeli su crnogorski ustanici 21. XII 1918/3. I 1919. godine.

Komandant Štaba ustaničkih snaga kapetan Krsto Popović smjestio se sa svojim štabom kod Barutane u Bajicama. Krsto Popović je sa sobom imao 180 vojnika (100 koji su pripadali Zapadnom Sektoru, i 80 sa prostora Istočne kolone). Štab Krsta Popovića sačinjavali su ljudi iz raznih crnogorksih plemena. U njemu su bili narodni poslanik Savo Krivokapić, 4 komandira, 4 kapetana i dva sekretara koji u bili tumači za francuski, italijanski i engleski jezik (jedan od njih bio je Ilija Martinović).

Broj ustaničnih snaga koje su zauzele položaje oko Cetinja nije precizno utvrđen. Više izvora pominje jačinu ustačkih snaga, ali se nijedan od njih ne slaže u procjenama brojnosti. Krsto Popović u svome Dnevniku tvrdi da je Istočna kolona brojala 730 vojnika. On pominje i cifru od 180 vojnika koji su bili rezerva i koji su se nalazili u Bajicama u njegovom Štabu. U svome Dnevniku on ne daje podatke o brojnosti Zapadnog sektora, koji je, prema raspoloživim izvorima bio brojniji u ljudstvu od Istočnog sektora. Jedan od učesnika tih dramatičnih zbivanja bjelaš Vukašin Božović u svom Dnevniku navodi da je oko Cetinja bilo između 1500 i 2000 ustanika. A francuski general Pol Venel navodi da ih je bilo oko 1000-1500. Drugi izvori govore da je bilo od 3 do 5000 hiljada. A neki izvori u propagandne svrhe vršili su predimenzionirali su broj ustaničkih snaga. Kada se zbroje snage ustanika, koji su uzeli učešće u borbi i onih koji su mobilisani a nijesu uzeli učešće u sukobima sa porstora Katunske, Riječke, Lješanske, Crmničke nahije, okoline Podgorice, Nikšića i Rovaca dolazimo do cifre oko 5.000 ustanika. Međutim, nešto više od 2.000 ustanika je uzelo aktivno učešće u oružanim sukobima tokom januarskog ustanka crnogorskog naroda 1919. godine.

      Glavni je organizator Božićnog ustanka Crnogorskog naroda na prostoru Riječke nahije 21. XII 1918. godine. Pored njega u vodeće organizatore ustanka spadaju kapetan Jovan B. Vujović i serdar Joko Jovićević. Održavao je prepisku i komunikaciju sa ustaničkim vođama Jovanom S. Plamencem, serdarom Jokom Jovićevićem, Jovanom B. Vujovićem, Ristom Hajdukovićem  i drugima. Jovan S. Plamenac mu je 15 i 16. XII 1918. godine izdavao upustva i naredbe o rasporedu trupa i o planu akcija koje treba preduzeti za zauzimanje Rijeke Crnojevića. U Dubovi, selu u kojemu je živio Đuro Šoć, susreo se, u noći između 19. i 20. XII 1918. godine, sa Jovanom S. Plamencom, sa kojim se dogovarao o planu akcija. On je Jovanu B. Vujoviću davao sugestije i uputstva iz Dubove 17. XII 1918. godine oko opsadiranja i oslobađanja Rijeke Crnojevića. Prepiska oko stanja među ustaničkim prvacima, oko plana akcije, vođena između Đura Šoća i Jovana B. Vujovića odvijala se intezivno 18 i 19. XII 1918. godine. On je 19. XII 1918. godine davao uputstva o vojnim akcijama kao i obavještenja o vojničkim ustaničkim stažama na Debeljaku (iznad Kosijera). Barjaktar Pero Vučković sa Prekornice pisao je 19. XII 1918. godine Đuru Šoću o prikupljanju grupe od 20 Prekorničana i njihovoj spremnosti na borbu u ustaničkom taboru. Oko Rijeke Crnojevića ustaničke snage pod komandom komandira Đura Šoća i Jovana Belova Vujovića 20. XII 1919. godine okupile su se oko Rijeke Crnojevića, opkolile je i držale u opsadnom stanju. Kako je naredio Đuro Šoć, snage kojima je komandovao Jovan Belov Vujović imale su zadatak da posjednu položaje od Dvorca do blizu Košćela. Ustaničke snage pod komandom Blaža Pejovića trebalo je da budu na njegovom desnom krilu i da ovladaju novim mostom. Prema planu nešto dalje od Pejovićevih snaga trebalo je da se nalazi Pero Đurašković koji je iznad novog mosta i Jovanovog brijega trebao da ima snažnije straže. Ljubotinjani su jednim dijelom bili raspoređeni na Košćelama, a glavnina je Ljubotinjana trebala da bude iznad Riječkog Grada, a na samom Riječkom Gradu jedna jaka izvidnica i pregovarači. Ali, u ustaničkim snagama iz Riječke nahije pod komandom Đura Šoća i Jovana B. Vujovića od samog početka akcije osjećao se izvjensi pasivizam, kolebjivost i neodlulčnost, odnosno, kod određenog ne malog broja oficira i vojnika koji su pripadali ustaničkom taboru nije postojalo raspoloženje i energičnost za oružanu borbu. Uprkos tome, uslijedila je ustanička opsada Rijeke Crnojevića. Ustaničke snage imale su oko 600 ljudi. Jovan B. Vujović i Đuro Šoć su sa svojim snagama opsadirali Rijeku Crnojevića u noći 20 i 21. XII 1918. godine sa dvije strane, u pravcima prema Cetinju i Podgorici.

      Jedan od glavnih bjelaških vođa u Riječkoj nahiji, pristalica srpske okupacije i uništenja crnogorske državne nezavisnosti brigadir Niko Pejanović je, 21. XII 1918. godine, poslao pismo Jovanu B. Vujoviću i njegovom društvu i tražio je od njih da odustanu od napada, ustaničke akcije, na Rjeku Crnojevića. Međutim, ustaničke snage pod komandom Đura Šoća i Jovana B. Vujovića nijesu se odazvale tom pozivu nego su opsadirale Rijeku Crnojevića. Međutim, ta opsada nije uspjela. Ustaničke snage su razbijene i povukle su se sa posjednutih položaja, a Jovan B. Vujović je odbio da se preda vlastima. Emigrirao je u inostranstvo. Izbjegao je najprije za San Đovani di Medua, nakon sloma ustanaka, đe je stigao, po starom kalendaru, 12. I 1919. godine, odakle se prebacio u Italiju.

        Brigadir Đuro Šoć je, kao komandant ustaničkih snaga, ili kako se potpisuje »komandant sektora ustaške vojske« u pismu sreskom načelniku – Čista Strana 21. XII 1918. godine - Rijeka napisao, ističući političke stavove i ciljeve ustanika, kao i postavljajući zahtjeve i uslove, sljedeće:

           »Od nazad dva mjeseca prodata je naša mila Crna Gora za Judine srebrenjake, kupili su je oni za čiju smo slobodu toliko naše krvi prolili i koji su kao komordžije u tuđinskoj vojsci dolazili da vojuju protiv naše slobode i našega svetog barjaka. To se nasilje nije moglo podnositi, jer su nas ti novi Gospodari priđe nego su sjeli na stolicu, počeli šamarati i kandžijati i to baš u vašoj varoši.

            Čaša žučnosti protiv tih nasilnika prelivena je. Stoga jutros ustalo je 35.000 organizovanih Crnogoraca da odbrane svoja prava i vaspostave Crnu Goru u svima svojim suverenim pravima, a na nečelu ustavno-parlamentarnih principa crnogorskih.

           Nama je u dio palo da blokiramo vašu varoš te stoga vas pozivamo da od Vaše vojne posade pošljete tri taoca kod naših izvidnica na Riječki grad u roku od jedan sat kao znak da protv nas nećete upotrebljavati oružje. Naravno, činovništvo, žandarmerija i vojništvo vaše, koje ne bude diglo ruku protiv naših vojnika, ono će ostati na svoja mjesta, jer mi ne idemo nikoga da uzurpiramo, nego samo tražimo da uskrsnemo naša pogažena prava i podigmemo naš sveti barjak – oko kojega su i vaši preci dosta svoje krvi prolili.

         Stoga Vas pozivamo, kao brata Crnogorca, da naš zahtjev ispunite i tijem pretečete prolijevanju bratske krvi, koju bi uzalud prolijevali, jer biste ipak morali podleći ovolikoj sili pošto vas opkoljava 600 vojnika a do doveče biće i 1500, jer dolaze k nama i Crmničani koji su još sinoć Vir očistili od nasilnika.

         Dozlovite li ipak, da se krv prolijeva, ista neka pane na Vas i na Vašu đecu«, piše Đuro Šoć.

         Brigadir Đuro Šoć je slično pismo poslao istoga datuma i predsjedniku opštine varoši Rijeka, u kojemu takođe govori o izdaji i prodaji Crne Gore od strane ovdašnjih Juda. U tome pismu on navodi i ovo: »Naš sveti barjak pogažen je, naše tradicije i svetinje za koje smo se 600 godina borili, su sve porušene«. U tome pismu on ističe ustaničke zahtjeve i poziva protivnike da se uzdrže od prolijevanja krvi.               

        Predvodio je Đuro Šoć crnogorske oružane snage u pokušaju oslobađanja Rijeke Crnojevića i okolnih mjesta. Sa ustaničkim snagama vršio je opsadu Rijeke Crnojevića 19. i 20. XII 1918. godine. Pod njegovom komandom bilo je oko 800 ljudi. O situaciji oko Rijeke Crnojevića, o pregovorima koje su ustanički predstavnici vodili sa srpskim vlastima i bjelaškim licima u njihovoj službi, kao i o jačini velikosrpskih oružanih snaga, pisali su Đuru Šoću sa Šinđona 22. XII 1918. godine komandir S. Jovićević i kapetan Jovan B. Vujović. O rasporedu crnogorskih ustanika iz Boguta i Prekornice prema Cetinju pišu Đuru Šoću - Niko Vučković i Pavle Drecun 25. XII 1918. godine.

             Ustanički vođa sa Ljubotinja Đuro Šoć prilikom opsade Rijeke tražio je u ime ustaničkih snaga od komande mjesta Rijeka da se srpske i jugoslovenske trupe protjeraju iz Rijeke, da im se ona preda u ruke i na se na Rijeci izvjesi, pobije crnogorski krstaš barjak. Ali, ti njegovi zahtjevi nijesu zadovoljeni, pa je opsada Rijeke uslijedila, ali ona je ostala bez uspjeha. Dakle, opsada i oslobađanje Rijeke Crnojevića nijesu uspjeli. Srpska vojska i domaći bjelaški odredi pod komandom brigadira Nika Pejanovića i drugih bjelaških vođa razbili su blokadu Rijeke Crnojevića. Ustaničke snage primorane su bile da se povuku. Jovan B. Vujović je emigrirao u inostranstvo, a serdar Joko Jovićević je uhapšen i zatvoren. Treba reći, da pošto se ustanička akcija završila porazom, da je postignut sporazum između ustaničkih pregovarača sa Ljubotinja i komande mjesta Rijeka, čiji je komandant bio Petar Isakov, po kome su se ustaničke vođe predale vlastima, a ustanici - vojnici razišli svojim kućama. Bilo je to 27. XII 1918. godine. Vlasti su 28. XII 1918. godine uhapsile brigadira Đura Šoća i utamničile ga. Brigadir Đuro Šoć je robijao u podgoričkom zatvoru »Jusovača« više od dvije godine, do 1921. godine. Dakle, tamnovao je više od dvije godine zbog svoje privrženosti časti i pravu Crne Gore.

Na prostoru Rijeke Crnojevića i okoline, srpska vojska i bjelaši predvođeni brigadirom Nikom Pejanovićem, brigadirom Đuzom Đuraškoviem, komandirom Markom Đuraškovićem i kapetanom Markom Radunovićem odnijeli su totalnu pregopvaćčku pobjedu. Ustanici su se povukli bez borbe, potisnuti jačinom bjelaških snaga iz Lješanske nahije i okoline Podgorice. Rijekom Crnojevića ovladala su srpska vojska i bjelaši. Ustanički plan oko zazimanja Rijeke crnojevića i produžavanja za Cetinje propao je. Time je zadat težak udarac preostalim usatničkim snagama oko Cetinja. Ustaničke snage koje su preduzele akciju oko Virpazara 22. XII 1918/ 4. I 1919. godine nijesu uspjele. Tu je ta akcija sasječena, a Jovan Plamenac je izbjegao preko Albanije u italiju. Tako je ustanak pod komandom Krsta Popovića bio osuđen na propast.

Pored premoći okupatorske sile, njihovog oružja, bjelaških snaga itd., Krstu Popoviću i njegovim ustaničkim snagama teško je pala činjenica hapšenja i odustajanja značajnog dijela vođa Ustanka od oružane akcije, kao i bjekstvo političkog lidera ustanika Jovana Plamenca, odmah po slomu opsade Rijeke Crnojevića, te oskudica u oružju, opremi, hrani i nedostatak bilo kakve pomoći, koja bi nagovijestila eventualni uspjeh ustaničke akcije. Za slom ustanka relevantno je uticalo i to što ni koordinacija između ustaničkih vođa nije bila ozbiljna u onoj mjeri kakvu je tražila odogovornost u tome trenutku, drugim riječima, priprema Ustanka bila je puna manjkavosti, nedostataka, nužnih improvizacija, to jest, nije bila dovoljno dobro odrađena.

Crnogorske ustaničke snage koje su opkolile Cetinje 21. XII 1918/3. I 1919. godine pokidale su telefonske i telegrafske veze od Cetinja sa ostalim mjestima, ali toga dana nijesu preduzele vojničku akciju. Toga dana došlo je do uspostavljanja određenih kontakata između ustanika i okupacionih vlasti sa ciljem izbjegavanja oružanog sukoba i pokušaja mirnog rješenja problema. Do uspostavljanja kontakta sa pobunjenicima došlo je incijativom srpskih vlasti i predstavnika tzv. Izvršnog narodnog odbora. U cilju pregovora sa strane Jadranskih trupa i I.N.O upućeni su u Bajice kao pregovarači kod ustaničkog tabora brigadiri Milutin Vukotić i Jovo Bećir, koji su od njih tražili da odustanu od ustaničke akcije, ali ti pregovori su propali, jer ustanična strana je te njihove zahtjeve kategorički odbila. Potom je general Dragutin Milutinović poslao sa jednim srpskim oficirom u ustanički štab u Bajicama radi pregovora serdara divizijara Janka Vukotića, koji je već prihvatio i složio se sa aneksijom i okupacijom Crne Gore i bio bjelaški pristalica. Njegov uticaj na ustanike bio je nikakav. Oni su mu, ogorčeni na njega što nije ostao lojalan kralju Nikoli i odbrani državne nezavisnosti Crne Gore, javno demonstrirali da je nepoželjan za pregovarača. Kod sebe su ga ustanici prisilno zadržali i vrijeđali, a srpskog oficira su pustili da se vrati na Cetinje. Postoji do danas sačuvana priča, za koju doduše nema dokumentacionog pokrića, da su ga u jednoj pojati (štali) svezali i u jaslama mu dali sijeno da jede, a da je Krsto Popović, ne znajući da su mu to učinili, došao i naredio im da ga oslobode rekavši: »Bio mi je pretpostavljeni na Mojkovcu, stoga ga pustite, neka ide novim gospodarima i neka mu služi na obraz ono što sada radi«. Sve u svemu, Janko Vukotić je ostao pod stražom kod ustanika sve do njihovog povlačenja. Od pregovora dakle nije bilo ništa. Očekivao se oružani sukob. Krsto Popović je svojim snagama izdavao naređenja borbenog karaktera. Kada je Krstu Popoviću poručnik Vlado Vrbica telefionom javio sa Njeguša da dolazi sa vojskom srpski major Antonović na Krstac - Krsto je rekao: »Stavite do znanja majoru Antonoviću da ako produži pokret da će biti dočekan ognjem iz pušaka«. Potom je Krsto Popović naredio poručniku Niku Kašćelanu da se sa ljudstvom kojim raspolaže krene i da se pridruži poručniku Vrbici. Istodobnoo je u Njegušima zbog pojačanja ustaničkih snaga poslao 40 Cuca pod komandom poručnika Roganovića. Krsto Popović je 22. XII 1918 /4. I 1919. godine dobio izvještaj da je srpski major Antonović i pored toga što je obećao da neće produžiti kretanje sa svojim formacijama prekšio riječ i noću produžio dalje od Njeguša. Krsto Popović je u odgovoru svojim snagama kako da postupe bio eksplicitan i kategoričan. Izdao je naređenje ove sadržine: »Po cijenu života ne dozvolite mu da nastavi prema Bukovici i Lovćenu«. Ratoborni srpski okupacioni pficir potpukovnik Grgur Ristić je, stigavši na Cetinje, pošto je prethodno obmanuo francuskog generala Pola Venela o brojnom sastavu i cilju kretanja srpskiuh trupa u pravcu Njeguša i Cetinja, izdao naređenje komandantu srpskog bataljona iz sastava II jugoslovenskog puka majoru Antonoviću »da bez oklevanja i pregovaranja odmah nagrne vojskom i artiljerijom, ako se ustaši ne raziđu i ne oslobode put«.

Oružani konflikt nije izbio ni 4. I 1919. godine, iako je ratna atmosfera bila na vrhuncu. Ustaničke snage pod komandom kapetana/komandira Krsta Popovića su 4. I 1919. godine dobile pojačanja od nekoliko stotina vojnika sa prosora Lješanske nahije, Komana i Zagarča. Oni su raspoređeni na položajima istočno od Cetinja. Pokušaji srpske vojske i bjelaša, koji su bili van Cetinja, da prodru na Cetinje i probiju obruč ustanika tog dana nije uspio. Ustanici nijesu dozlolili pored toga ni da prođu žandarmerijske patrole koje su bile krenule u pravcu sela u okolini Cetinja- Kosijerima i Jabuke. Ustanici su i jednima i drugima ultimativno rekli da ih neće pustiti bez borbe.

Komandant srpske vojske general Milutinović je bio riješen da upotrijebi oružje, da razbije opsadu grada i po svaku cijenu da zaustavi ulazak ustaničkih snaga na Cetinje. Stupio je u kontakt sa ustaničkim snagama u Bajicama, koji su od njega tražili da napusti Crnu Goru. Ali, od toga ustaničkog zahtjeva nije bilo ništa. Krsto Popović je rekao generalu Milutinoviću da razgovara sa Jovanom Plamencem, koji je trebao biti, po ranijem dogovoru, na Kablu. Međutim, Krstu Popoviću i ustanicima je saopšteno da su bjelaši zauzeli taj prostor i da tamo nema Jovana Plameneca. On tada nije znao đe se Plamenac nalazi, pa je poslao trojicu svojih ljudi da saznaju đe je on i da stupe u kontakt sa njim. Ali, od njega nikakvih vijesti nije bilo. U tim trenucima Krsto Popović je preuzeo ulogu vrhovnog komandanta ustaničkih snaga i u odsustvu Plamenca ponašao je kao vojni i politički lider. Napisao je pismo generalu Milutinoviću u kojemu je naveo ustančke zahtjeve, koje su rano izjutra 23. XII 1919. godine /5. januara 1919. godine odnijeli generalu Milutinoviću ustanički oficiri kapetan Đuro Drašković i poručnik Mirko Grujičić. Oni su kopiju ustaničkih zahtjeva predali generalu Milutinoviću. U aktu kojeg su Drašković i Grujičić predali Milutinoviću traži se da srpska vojska se mirno ponaša i da se ne miješa, kako Krsto Popović navodi u svome Dnevniku, »u unutrašnji razvoj naših događaja napomenutih u pomenutoj odluci, odnosno programu«. Međutim, ustaničke zahtjeve je general Milutinović u razgovoru sa Draškovićem i Grujičem odbio. Tražio je da u štabu srpskih trupa pod njegovom komandom bude od četiti do šest ustaničkih oficira koje bi on tretirao kao svoje, a koji bi imali zadatak da mu ukažu na sve dotadašnje propuste i promašaje policijskih vlasti i obećao je da će ih pozvati na odgovornost i primjereno kaznati krivce, te da će se pobrinuti da se više ne čine nikakve nepravilnosti. Obećao je da će ustaničke zhtiejeve dostaviti svojim pretpostavljenim, a da je njeogov zadatak da čuva »redi mir« i da će na eventualni pokušaj ulaska ustanika u Cetinje oni biti oružjem dočekani. U pismu Krstu Popoviću general Milutinović je istoga dana te svoje stavove i pismeno saopštio, kao odgovor na ustaničko pismo i program. Kapetan Drašković i poručnik Grujičić su nakon razgovora sa Milutinovićem vodili pregovore sa predastavnicima I.N.O. u vezi sa ustaničkim zahtjevima, ali I.N.O je te zahtjeve takođe odbio. Dakle, pokušaj Krsta Popovića da se pregovorima dođe do rješenja nije uspio. Krsto Popović, ipak, još uvijek nije odustajao. Preko Janka Vukotića, kojega su držali ustanici jedno vrijeme u pritvoru u Bajicama, pokušao je da se iznađe miroljubivo rješenje. Krsto Popović je tražio od Janka Vukotića da napiše jedno pismo vojvodi Stepi Stepanoviću i generalu Dragutinu Milutinoviću sa prijedlozima da dozvole ustanicima da uđu u grad. Janko Vukotić je to učinio i napisao je pismo i pozvao vojvodu Steva Vukotića da dođe na razgovore sa njim u Bajice, što je ovaj i učinio. Razgovorima Steva i Janka Vukotića prisustvovao je Krsto Popović, ali i pored učinjenih molbi od strane Janka, Stevo je bio nepopustljiv i ustanički zahtjevi su od njega odbijeni. Janko Vukotić je poslao pismo i generalu Milutinoviću u kojemu je tražio da učine sve da se »bratska krv ne prolijeva«. Predlagao je kao moguće rješenje spora da general Milutinović posjedne sa vojskom prostor, kvart oko njegove Komande, vojvoda Stevo Vukotić prostor između Bolnice, Zetskog Doma i Vojnog stana, a da ustaničke snage, posjednu ostali dio grada. Međutim, general Milutinović je odbio Vukotićeve predloge i odgovorio mu u pisanoj formi, saopštivši mu da će se namjeri ustanika da uđu u grad žestoko oružjem suprotstaviti. Takođe, rekao mu je da je ustaničke zahtjeve dostavio Vrhovnoj komandi i Vladi Kraljevstva SHS u Beogradu. Dakle, vrlo intezivni pregovori vođeni 5. januara 1919. godine oko izbjegavanja oružanog sukoba zbog nepopustljviosti obje strane u sporu su završili bezuuspješno. Kompriims nije bilo moguće postići i na redu je bilo da oružje progovori.

Kad je kao stvarni vođa ustanika konačno shvatio da od postizanja sporazuma sa srpskom vojskom i bjelašima, koji su bili grupisani na Cetinju, neće biti ništa u pogledu izbjegavanja oružanog konflikra, Krsto Popović je sa ostalim ustaničkim prvacima stupio u kontakt sa savezničkim trupama stacioniranim u Boki Kotorskoj. Krsto Popović je, zapravo, čvrsto bio riješen da pokuša ne bi li izdejstvovao savezničku intervenciju koja bi bila lukrativna, korisna za Crnu Goru. On je poslao 5. januara 1919. godine u Kotor kapetana B. Marićevića i sekretara-tumača ustaničkog Štaba Iliju J. Martinovića sa zadatkom da informišu saveznike o ustanku koji je organizovan na propstoru cijele Crne Gore. Emisari Krsta Popovića su u Kotoru od mjerodavnih faktora tražili da savezničke trupe posjednu Cetinje. On je to uradio da bi na taj način pokušao istisnuti srpske trupe i bjelaše koji su držali vlast na Cetinju. Crnogorski poklisari u Kotoru saopštili su spremnost ustaničkih snaga da će u tom slučaju postupati po upustvima i biti pod zapovijestima komandnata savezničkih trupa za Boku Kotorsku i Crnu Goru fransukog generala Pola Venela. Sa njim su dvojica crnogorksih ustaničkih predstavnika i zastupnika tada i vodili razgovore.

Krsto Popović je, kao vođa ustanka, pored političke akcije, 5. januara 1919. godine, preduzeo i određene mjere koje su imale vojnički karakter. Naime, srpske snage i bjelaši nastojali su da iz Cetinja pođu u pravcu Rijeke Crnojevića. Njihov komandnat je stupio u vezu sa ustanicima i susreo se sa kapetanom Savom Čelebićem, jednim od vođa ustanka. Čelebić je jasno i odlulčno odbio zahtjev da im se dozvoli prolaz za Rijeku Crnojevića i ponovnom uspostavljanju telefonskih linija. Čelebić je, pored toga, kako se navodi u izvještaju komande Jadranskih Trupa obr. 746 od 23. XII 1918. godine postavio “uslove da odmah Srbijanci napuste Crnu Goru i a im se vlast preda u ruke”.

Na prosotu Njeguša ustabničke pozicije bile su znatno uzdrmane i ugrožene tokom 5. januara 1919. godine. Bjelaške snage sa Grahova od 300 osoba pod komandom kapetana Spasoja Bulajića, stavili su se na raspolaganje srpskom majoru Antonoviću i njegovim formacijama. Krsto Popović je, suočen sa tom opasnošću naredio poručniku Vladu Vrbici “Do posljednjega branite dalje prodiranje jedinica majora Antonovića”. Ali, uprkos naredbama Krsta Popovića situacija je, sa stanovišta aspiracija ustaničkog Štaba, na Njegušima bila itekako pogoršana. Ustanici sa Njeguša dozovlili su da prođe sa vojnim formacijama za Cetinje srpski potpukovnik Grgur Ristić. Njega su ustanici u Bajicama zadržali, ali su ga, na koncu, ipak, pustili da uđe u Cetinje.

U samom Cetinju 5. januara 1919. godine od pravca Rijeke Crnojevića uspjelo je da uđe preko 500 bjelaša, koji su ranije krenuli od Podogrice i koji su, pošto je ustanak propao na području Rijeke Crnojevića, komotno mogli da se kreću prema Cetinju. To je značajno pomoglo utvđivanju i jačanju pozicija okupatorskih srpskih trupa. Tome crnogorske ustaničke snage nijesu pružile valjan otpor ili realno nijesu ni mogle. Kad se uzme u obzir brojčano i u naoružanju znatno premoćnije vojne snage pod komandom Dragutina Milutinovića u odnosu na crnogorske ustanike, očekivanja i nada u uspjeh ustanka svedena je bila na minimum. Više je bila stvar fantastike nego li realnosti. Ali, ustanicima nije bilo povratka nazad. Tu vijest da su bjelaši prodri do Cetinja iz pravca Podgorice, primio je Krsto Popović u ustaničkom štabu i bio je razumljivo njome pogođen, ali ni to ga nije motivisalo da odustane od ustaničke akcije. Krsto Popović je dodatno bio pogođen činjenicom da od najavljivane vojničke aktivnosti Jovana S. Plamenca konkretno nema ništa. Krstovi kuriri su se vratili i saopštili mu loše vijesti da o Plamencu nema ni traga ni glasa. A što je u vojnom smislu tada radio Jovan S. Plamenac? Kao politički vođ ustanka i zapovjenik trupa iz Crmnice, Jovan S. Plamenac je opkolio sa snagama koje su brojale 400 ljudi Virpazar, ali toga dana do borbe nije došlo. Snage pod komandom Jovana S. Plamenca, koje su opsadirale Virpazar 21. XII 1918/3. I 1919. godine u jačini od 400 ustanika, nijesu udarile na srpsku vojsku i bjelaše u Virpazaru, koje su toga dana pod komandom Jagoša Draškovića imale oko 350 vojnika. Komandant mjesta u Virpazaru Jagoš Drašković odlučio je da se suprotstavi Plamenčevim snagama, a Plamenac se nije odlučio da napadne nego je pozvao komandanta Virpazara poručnika Jagoša Draškovića na pregovore. Oni su izvjesne kontakte imali I dan ranije, kada je Jagoš Drašković rekao Jovanu Plamencu da raspusti svoje ustaničke snage I saopštio mu da slobodno može otići na Cetinje. Jovan Plamenac je tražio od Jagoša Draškovića da primi i proslijedi dalje njegovu političku peticiju i da se ona uruči francuskom i engleskom komandantu u Virpazaru, poslije čega bi on (Jovan S. Plamenac) otputovao u inostranstvo. Takođe, Jovan S. Plamenac je zahtijevao da mu Komanda Jadranskih trupa generala Dragutina Milutinovića pismeno garantuje i preuzme obavezu da se njemu i njegovim ljudima neće ništa dogoditi. General Milutinović je u ime Jadranskih trupa putem telefona dao obavezu da Jovan S. Plamenac može slobodno doći na Cetinje I da ljudi pod njegovom komandom neće biti proganjani. U noći 20 I 21. decembra 1918/ 2. I 3. januara 1919. godine poručnik Jagoš Drašković se vratio da ovo saopštini Jovanu S. Plamencu, ali njega nije našao na ugovorenom mjestu. Dana kasnije, 3. januara 1919. godine (po novom kalendaru) u poslijepodnevnim časovima Jovan S. Plamenac je obnovio razgovore sa poručnikom Jagošem Draškovićem I susreo se sa njim kao i sa jednim od vođa crmničke bjelaške omladine dr Blažom Lekićem. Jagoš Drašković je Plamencu predao pismo kojeg je napisao po ovlašćenju i odobrenju Komande Jadranskih trupa i generala Milutinovića. Plamenac je Jagošu Draškoviću kao odgovor dostavio svoje pismo, ove sadržine: “Primio sam upućeno mi pismo od strane gospodina Draškovića, a izdato mi po nalogu gospodina generala Milutinovića, komandanta Jadranskih trupa, koje akceptiram u pogledu održanja reda i mira sa strane mojih ljudi, koje otpuštam kući preporučivši im da ne bi ništa učinjeli, što bi moglo doći do nereda I prolivanja krvi”. Nakon toga, u noći 3/4 januara 1919. godine Jovan S. Plamenac se povukao u rodne Boljeviće i raspustio dio ustaničkih snaga pod svojom komandom. Nakon toga, već 4. januara 1919. godine ustanički pokret je likvidiran na prostoru Virpazara. Toga dana bjelaši su bili u pripravosti, jer nijesu imali povjerenje u obećanje Jovana Plamenca da će raspustiti svoje ljude I otići na Cetinje. Na Virpazaru napetost se zaoštravala nakon dolaska iz Skadra Andrije Jagoševa Radovića i njegovog govora na Viru, koji je bio radikalan I koji je vrijeđao osjećaje Crmničana. Iako je prethodno bio raspustio ustaničke snage pod svojom komandom, Jovan S. Plamenac je zbog govora Andrije Radovića ponovo prikupio oko 70 ljudi. Komandant mjesta u Virpazaru Jagoš Drašković je sa 150 ljudi, saznavši za ponovnu mobilizaciju koju je učinio Jovan S. Plamenac, otišao u Boljeviće sa Virpazara u noći 4/5 januara 1919. godine, đe se Plamenac nalazio. Međutim, Jovan S. Plamenac ga nije sačekao nego je sa svojim ljudima otišao prema albanskoj granici. Formacije Jagoša Draškovića gonile su Jovana S. Plamenca i ljude pod njegovom komandom sve dok ga nijesu odbile preko granice u pravcu Skadra. Na taj način pokušaj opsade Virpazara i podizanje ustanka na prostoru Crmnice pod komandom Jovana S. Plamenca je potpuno propao. Krsto Popović I snage pod njegovom komandom realno nijesu mogle da računaju da će im se u akciji oslobađanja Cetinja pridružiti Jovan S. Plamenac sa svojim snagama. Umjesto u pravcu Cetinja, kako je bilo planirano da maršira, Jovan S. Plamenac je krenuo za Skadar i dalje za San Đovani di Medua.

Ustaničke najave da će 5. januara uću u Cetinje nijesu se ostvarile. Ali, sjutradan, 24. XII 1918./6. I 1919. godine ustanici su krenuli u akciju nastupanja prema Cetinju. Kad su formacije pod komandom Krsta Popovića krenule u akciju pokušaja oslobađanja Cetinja srpska vojska i bjelaši su zapucali, otovorili su žestoku vatru na njih. Prvo je došlo do otvaranja vatre na sektoru Orlova Krša. Borbe ustaničkih snaga i okupatorskih foramacija i velikosrpskih aneksionista-bjelaša počelu su 6. januara 1919. godine u 8 sati izjutra i trajale su čitav dan. Srpska vojska i bjelaši koristili su sukobu artiljerijska oružja. U početku sukoba na zapadnom sektroru poginio je kapetan/komandir Đuro Drašković, jedan od vodećih ustaničkih vođa. To je palo veoma teško crnogorksim ustanicama. Ali, uprkos tome oni su svoje pozicije na Zapdnom sektoru uspjeli da zadrže. Na zapadnom sektoru vodila se žetoka borba između zaraćenih strana, a ona je počela da jenjava tek oko 2 sata poslije podne, zbog toga što je tada na Cetinje stigao francuski general Venel, koji se angažovao posrednički radi prekida neprijateljskih djejstava. General Venel se iz Kotora za Cetinje uputio 6. januara 1919. godine. Na putu prema Cetinju sastao se sa srpskim majorom Antonovićem i preporučio mu da se njegove jedinice ne upuštaju u borbu, što je ovaj i prihvatio. Na putu za Cetinje, prvo na Bukovici, pa onda i u Bajicama, general Pol Vrnel se zaustavio i razgovarao sa ustanicima, koji su mu saopštili uzroke i razloge svojega nezadovoljstva i predstavili mu njihove konkretne zahtjeve. General Venel je od ustanika tražio da se dozvoli slobodan prolaz na putu Kotor-Cetinje, te da se uspostave telefonsko-telegrafske komunikacione veze, kao i da dođe do prekida vatre. U vrijeme dok je pregovarao sa ustaničkim sngama u Bajicama, general Venel je u Komandu jadranskih trupa kod generala Milutinovića uputio svoga odronans-oficira i  tumača, koji je tražio od ovoga da se prekinu neprijateljstva i na taj način da se omoguće pregovori između zaraćenih strana u cilju obustavljanja oružane borbe. Ovo je značajno, ali ne i potpuno, uticalo, na prekid borbe. General Venel je stigao na Cetinje i angažovao se da se obustave oružane akcije sa obije strane. Radi toga se sastao i razgovarao sa generalom Milutnovićem i predstavnicima Izvšnog narodnog odbora. Oni su generalu Venelu izričito saopštili da neće da pregovaraju sa ustanicima i da nepopustljivo traže da oni predaju oružje i municiju, a da se ustaničke vođe uhapse i da im se sudi. General Venel je preko svojih izaslanka pregovarao sa ustanicima u Bajicama. Oni su od Krsta Popovića tražili da zajedno sa ostalim vođama dođu na Cetinje radi pregovora, ali oni su to odbili, jer su znali da im srpska vojska i bjelaši spremaju zamku, da ih uhapse ili pobiju, a da ih general Venel ne bi mogao, sve i da hoće, zaštitii. Izaslanik generala Venela je potom ponovo odlazio u ustanički Štab na zahtjev generala Milutinvoića koji je od ustanika zahtijevao da se oslobode zarobljeni srpski oficiri i da im se vrati zaplijenji materijal. Ustanički Štab je izašao u susret tim zahtjevima i prihvatio ih je. Najzad, Venelov izaslanik je otišao u Bajice u ustanički štab ponovo na insistiranje generala Milutinovića koji je tražio da se poširi neutralna zona s obećanjem da srpska vojska i bjelaši neće pomijerati svoje položaje. Međutim, u pitanju je bila prevara, jer kad su ustanici prihvatili taj prijedlog i kada su se povukli na nove položaje, srpska vojska i bjelaši su to maksimalno iskoristili i zloupotrebom povjerenja napredovali i posijedali nove položaje. Uzaludna su bila protestovanja generala Venela kod Milutinovića zbog toga. Ovaj je vještim manevrom pod izgovorom da to ne čine njegove snage, već dobrovoljci, skinuo odgovornost sa sebe, iako je on bio za to glavni inspirator.

Nekadšnji maršal Cetinjskog Dvora Slavo Ramadanović, kojega su srpske vlasti bile ranije uhapsile, pušten je iz zatvora radi toga da sa Venelovim izaslanikom otiđe u ustanički štab i da traži od ustanika da odustanu od daljih  akcija, da se raziđu sa položaja, te da se nanovo uspostave telefonsko-telegrafske veze. Zauzvrat, ako to prihvate, general Venel im je obećao da ih niko neće pozivati na odgovornost i proganjati ih za dotadašnje držane. Ramadanović je u tom smislu razgovarao u Bajicama sa ustaničkim vođama, a oni su, pored ostalog, zahtijevali da im se garantuje da ih protivnici neće proganjati ukoliko prihvate postavljene zahtjeve. Ali, upriokos svemu oružani konflkti nijesu prekinuti 6. januara 1919. godine, već je borba trajala čitav dan. Prema izvorima Komande Jadranskih Trupa, u koje je teško povjerovati, srpska vojska je imala u Cetinju 887 ljudi, a ustaničke snage brojale su oko 1.500 boraca. Biće da su srpska vojska i bjelaši bili daleko brojniji. Vjerovatnije je da ih je bilo više od 5.000. Rezulat konflkta koji se dogodio 6. januara 1919. godine na Cetinju i okolini sa stanovišta žrtava bio je sljedćI: srpska vojska i bjelaši imali 44 ranjena i poginula, a samo među zarobljenim pobunjeicima bilo je 54 ranjenih. Prema službenim podacima koje je iznijela KJT 25. XII 1918. godine (p s.k) do završetka borbi oko Cetinja bjelaške snage imale su 16 mrtvih i 63 ranjena vojnika i oficira. Kada se sumiraju učinci borbi za oslobođenje Cetinja ustanici su u suštini doživjeli poraz. Ustanak u Cetinju i u čitavoj Crnoj Gori nije tada uspio. Pretprpio je poraz, iako se ustanici hrabro borili. Za ustanički poraz faktori su mnogobrojni, unutrašnji i spoljni, nadmoćnost jedne i nemoć druge strane, ali i kolebanje i neodlučnost, sklonost pregovaranju sa strane ustanika. Oko Cetinja oružane borbe su vođene i u noći između 6 i 7 januara kao i tokom čitavog dana 7 . januara. Tada su, posebno na jugoistočnom sektoru, srpske snage i bjelaši pod komandom Nika Pejanovića primorale ustanike na odstupanje, usljed nedostatka hrane i municije. Mnogi ustanici su se toga dana razišli sa položaja, predali se vlastima ili otišli svojim kućčama. Tako je u ustaničkom taboru nastupilo rasulo. Ustancii su na zapadnom sektoru vodili borbu, ali su bili prinuđeni na povlačenje, uz Lovćen i put Kotor-Cetinje. General Milutinović je nastavio sa artiljerijskom paljbom na ustaničke položaje i sa prodiranjem njegovih trupa i bjelaša. Uzalud je general Venel intervenisao da Milutinović zaustavi dalju akciju. General Venel je poslao ponovo svoga emisara kod ustanika, tražeći od njih da prekinu vatru, ali oni su izjavili da ih je druga strana prevarila. Saopštili su Venelovom poklisaru-tumaču Selekaoviću da dok su ustanici prihvatili predloge generala Venela dotle su srpske trupe i bjelaši to potpuno ignorisali i nastavili sa svojim prodiranjem. Tada su rekli da će se povući pod najezom neprijatelja. Kada se vraćao u Kotor sa Cetinja 7. I 1919. godine general Venel se sa ustanicima susreo i razgovarao dva puta-iznad Bajica i na Čekanju. Tada ih je pozvao da oslobode put Cetinje-Kotor, da ponovo uspostave telefonsko- telegrafske linije, da polože oružje i da idu svojim kućama. Sa generalom Venelom ustanici su tada razmijenili veoma žučne riječi, nijesu bili prema Venelu nimalo blagonakloni, već su mu decidirano saopštili da su prevareni i zato nijesu uvažili njegove zahtjeve. Zbog neuspjelih pregovora i neprijatne atmosfere koja je bila tokom njih general Venel je bio ljut i u takvom neraspoloženju rastao se sa ustanicima i otišao za Kotor. General Venel je 6. janura 1919. godine izdao naredbu da se obustavi pokret francuskih i italijanskih snaga, koje su se bile uputuile od Kotora prema Cetinju. On je kad se vraćao u Kotor 7. i 1919. godine na Duboviku iznad Cetinja zaustavio jednu francusku četu, čiji je komandir bio poručnik Mira, koja je bila u vezi sa obje sukobljenje strane i koji je radio na prekidu neprijateljstva. On je isto uradio i kad je zaustavio kod Njeguša jednu četu Italijana. General Venel je 7. i 1919. godine stigao u Kotor. Po dolasku u Kotor preduzeo je akciju da se oslobode svi srpski i crnogorksi oficiri koji su bili u zarobljeništvu, te da se učini slobodnim put Cetinje-Kotor i omogući normalan telefonsko-telegrafski saobraćaj. Ultimativno je tražio da se to učini u roku od 48 sati, a ako se to ne uradi intervenisaće radi izvršenja njegove naredbe savezničke trupe. U svojoj naredbi on je naveo da se ustanici vrate svojim domovima, da neće biti progonjeni i uzrupirani ako budu mirni i ako polože oružje i da mogu njemu dostavlajti svoje žalbe, a on će ih proslijediti svojim nadređenim. Kad se vratio u Kotor general Venel je podnio izvještaj Komandnatu Savezničke vojske generalu Franše D Eperu o događajima na Cetinju 6 i 7 januara 1919. godine kao i o svojoj posredničkoj ulozi.

Komanda ustanika je tih dana stupila u kontakt sa jednim italijanskim marinskim oficirom. On je razgovarao sa vođama ustanka i obećao im da će saveznzička vojska ući u Crnu Goru. To je, kao piše Krsto Popović u svome Dnevniku, okrijepilio i oveselio ustanike. Ustanici su i pored poražavajuće situacije za njih u kojoj su tada bili, sve pokušavali da pronađu saveznika za njihove planove. Tih dana je jedan američki kapetan došao na Krstac i tražio da se sretne sa Krstom popovićem i da razlogavara sa njim. Ali, Krsto kao komandnat nije mogao napustiti borbeni položaj, već je kao svog izaslanika poslao narodnog poslanika Sava Krivokapića i komandira Petra Gvozdenovića i Boža Bećira, članove Utsnaničkog odbora. Oni su u ime Krsta Popovića i ustaničkog Odbora iznijeli sljedeće zahtjeve:

1) Da se obustave neprijateljstva; 2) Da savezničke trupe posjednu Crnu Goru do uspostave njene legalne vlasti;3) Da srbijanske trupe napuste Crnu Goru; 4) Da se general Milutinović stavi pod sud zbog zločina učnjenih u Crnoj Gori i 5) Da se svi pohapšeni puste iz zatvora. Ove ustaničke zahtjeve Krsto Popović je zapisao u svome Dnevniku.

Ponašanjem generala Venela Krsto Popović i ostali ustanici bili su nezadovoljni. Oni su tokom 7. I 1919. godine poslali u Kotor Iliju Martinovića sa zadatkom da zamoli savezničke snage i njihovu komandu da intervenišu i da im saopšti da je dolazak na Cetinje generala Venela u ustari bio akt protv ustanika, a u korist njihovih neprijatelja. Ali, sve to nije ništa izmijenilo u pogledu sudbine crnogorskog ustanka 6 i 7. januara 1919.godine. Iako su glavne oružane akcije vođene navedenih dana, one nijesu odmah prestale. Ustanici su se povlačili prema Bukovici  i Njegušima. Oni su 9. I 1919. godine ponovo došli u kontakt sa generalom Venelom, koji je iz Kotora bio krenuo za Cetinje. Sa njim su se predstavnici ustanika sastali na Bukovici i vodili duge razgovore, ali general Venel je bio nepopustljiv, ostao je do kraja privržen svojim ranijim zahtjevima. Srpske trupe i bjelaši su proganjali ustanike do 14. I 1919. godine, kada su borbe prestale, zbog činjenice da se najveći broj ustanika vratio svojim domovima, ali je jedan značajan dio ustanika uspio da izbjegne za Bar i Boku Kotorsku i da traži zaštitu Italijana. Neki od ustanika tražili su zaštitu od Amerikanaca, prijavili su se njima, a ovi su ih iskoristili tako što su ih primorali da rade na iskrcavanju njihovih brodova. Savezničke snage većinu crnogorskih oficira vratili su na Cetinje. To je naročito bio slučaj sa ustaničkom grupom od 300 ljudi koja je bila pod komandom komandira Đura Kape koja je vraćena na Cetinje. Komandant ustanika Krsto Popović nije htio da se preda, već je, kao sam piše u svome Dnevniku, 29. XII 1918/ 11.- I 1919. godine uspio da stigne u Boku Kotorsku. Sjutradan, 30. XII 1918./12. I 1919. godine povezao se sa italijanskim trupama i sastao se generalom Karboneom.)

To je u stvari i označavalo definitivno ugušenje Božićnjeg ustanka. Glavni ustanički vođa Krsto Popović je sa mogim ustanicima emigrirao potom za San Đovani di Medua, a zatim se eprebacio u Italiju, iz koje se opet jula 1919. godine vratio da diže ustanak protiv okupatora. I pod pođstvom Krsta Popovića 12. jula 1919. godine ponovo je u crnoj Gori buknuo Petrovdanski ustanak za oslobođenje Crne Gore od velikosrpskog jarma i terora.

Na istočnom sektoru ustaničke snage su doživjele poraz. Akcija srpske vojske i bjelaša razbila je njihove redove i ovladala njihovim položajima, a ustanici su počeli da se povlače u neredu u pravcu Bokova i Kosijera. Krsto Popović u svom dnevniku navodi da se ustanička četa Bjelica pod komandom Krsta Vujovića povkala sa osatkom snaga sa istočkog sektora bez opaljenog metka. Povlačenje bez borbe obavila je i ustanička četa kojom je komandovao Dušan Vuković. Četu Dušana Vukovića opkolila je Donjokrajska četa bjelaša. Krsto Popović je poslao Dušanu Vukoviću u pomoć 20 vojnika i tek tada je ona uspjela da se izvuče iz opsade.

Načelnik podgoričkog okruga je 1. III 1919. godine dostavio jedan službeni dopis u kojemu se veli da je dobio inforomacije da “odbjegli odmetnici u Boku, imaju organizovati teroristički komitet, predsjednik kojega bi imao biti biv. Kapetan Krsto Popović iz Cuca, a glavni vođa toga komiteta je biv. Knjaz Petar, koji im je stavio u izgled obilata novčana sredstva”. U tome aktu tvrdi se da je cilj toga Komiteta da se komiti sami ili preko svojih pristalica u Crnoj Gori obračunaju, odnosno, da poubijaju sve viđenije pristalice “ujedinjenja”.

Dio crnogorskih ustanika, usljed sloma oružanog ustanka, sklonio se na teritoriju koja je bila pod kontrolom italijanskih trupa. Krsto Zrnov Popović uspio je da se skloni u Kotor 11. I 1919. godine. Iz Kotora je uspio da se prebaci u San ĐivaniMi Medua 5/18. januara 1919. godine, odakle je nekoliko mjeseci potom stigao u Italiju.

Poruka kralja Nikole crnogorskom narodu, na intervenciju saveznika, prevashodno američkog predsjednika Vilsona, koji je kod kralja Nikole poslao svog ličnog sekretara kao poklisara s tim zadatkom majora Kloza, uslijedila je nakon što je izbio ustanak crnogorskog naroda protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore. Mesaž kralja Nikole crnogorskom narodu od 22. januara 1919. godine, donijet je na inicijativu predsjednika Vilsona. Taj Nikolin mesaž, kojim je Versajska konfrencija nastojala da izdejstvuje da kralj Nikola doprinese na crnogorski narod obustavi oružanu borbu, poslat je u Crnu Goru, ali on nikada nije saopšten narodu. On glasi:  »Mome dragom narodu, Preklinjem Vas da ostanete s mirom na vašim domovima i da se ne protivite oružanom rukom trupama, koje hoće da prigrabe vlast u našoj zemlji. Ja sam dobio najviše garancije od predstavnika savezničkih zemalja, da će u skorom vremenu biti pružena crnogorskom narodu zgodna prilika da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće vlade. Što se mene tiče, ja ću se sa zadovoljstvom prikloniti toj odluci – Nikola, s. r.«. Navedeni mesaž kralja Nikole stigao je u Crnu Goru kad je Božićni ustanak bio ugušen. Konferencija mira u Parizu odobrila je 8. (21) januara 1919. godine  da se ta poruka pošalje u Crnu Goru, a ona je upućena u nju dan kasnije, dakle, 9(22) januara. Ali, ta poruka nikada nije uručena vojvodi Božu Petroviću, jer su ga okupacione vlasti već bile uhapsile i utamničile u podgorički zatvor »Jusovača«. Ovu poruku primio je francuski general Pol Venel, koji je tu poruku adaktirao kao bespredmetnu, tako da ona nije sopštena narodu. Međutim, ta poruka, čak i da su za nju znale ustaničke vođe, nije bitnije uticala na crnogorske ustanike, jer su oni nastavili gerilsku oslobodilačku borbu (komitskog karaktera). Ta poruka kralja Nikole došla je na adresu načelnika vrhovne komande vojvode Živojina Mišića, koji je istu 13/26. januara 1919. godine dostavio generalu Dragutinu Milutinoviću, komandantu okupacionih srpskih trupa u Crnoj Gori.

         Što se tiče ustanka na području Podgorice, važno je istaći sljedeće: Pored generala Vučinića na prostoru Podgorice glavni organizatori ustanka bili su brigadir Andrija Raičević, major Pero Vuković, kapetan Božina Bašović, te poručnici Marko Šušović, Blažo Vukašinović, Tomaš Grujović, Panto Savović, Radovan Savović i drugi oficiri i činovnici. Ustanički pokret je najranije izbio u Piperima i to 20. decembra 1918. godine po julijanskom kalendaru. To je bilo ubrzano hapšenjem Milutina Vučinića. Ustanici iz Podgorice i okoline nijesu imali dovoljno snage da mogu zauzeti grad ili ga držati u opadi. Sam Milutin Vučinić je to više puta priznao, ističući da se nada u uspjeh ustanka u cetinjskom kraju. Ustanici iz okoline Podgorice su presjekli put Podgorica-Danilovgrad na Vranjskim Njivama. Uoči izbijanja ustanka, neposredno pred početak oružanih sukoba, general Milutin M. Vučinić, brigadir Andrija Raičević, te Stanko Marković, Miloš Vučinić i još nekolicina crnogorskih oficira i činovnika, prilikom zasijedanja na Veljem Brdu oko podizanja ustanka, kojemu je predsjedavao general Vučinić, uhapšeni su od strane okupacionih vlasti u noći 19. i 20. decembra 1918. godine (po starom kalendaru) zato što je jedan od učesnika tog zbora izdao cijelu stvar. Sprovedeni su u zatvor »Jusovača« u Podgorici. Time je ustanički pokret u Podgorici praktično krahirao. Opsada Podgorice potom nije uspjela, iako su određene ustaničke akcije, zauzimanjem Spuške glavice, preduzimale snage predvođene komandirima iz Martinića Stevanom i Bogićem Radovićem i grupe na Veljem brdu kod Podgorice na čelu sa kapetanom Matom Raičevićem, kao i određene snage u Piperima, na Vranjskim njivama. Međutim, crnogorske ustaničke snage nijesu bile dovoljne da se može zauzeti Podgorica. General Milutin Vučinić i grupa od 19 (devetnaest) crnogorskih prvaka uspjevaju da pobjegnu iz podgoričkog zatvora sa stražarima koji su iz čuvali. Vlasti su namjeravale da ih strijeljaju, ali to se nije dogodilo zato što im je u spašavanju pomogao komandir straže Savo Burzan, koji je bio pristalica odbrane crnogorske slobode i državnosti.  Zahvaljujući njemu zatvorenici su uspjeli da organizuju bjekstvo i da se preko Gruda i Klimenata domognu obale i da se brodovima prebace na italijansko tlo u Gaetu. Toj grupi crnogorskih patrota koji su pobjegli iz zatvora prilikom odlaska u egzil priključio se na Ćemovskom polju i komandir Blažo Marković i zajedno s njima krenuo na izgnanički patnički put. Ustanak u podgoričkom kraju je likvidiran još 21. decembra 1918. godine po starom kalendaru bez oružane borbe. Tada je ustanicima oduzeto šest mitraljeza i nekoliko pušaka.

Odštampaj stranicu