Program | O nama | MEAA u medijima l Prezimena u CG l  Reagovanja, pisma... |  Traže se l   Kontakt

Crna Gora “a la mode” u mondenskoj Evropi

 
Gospodarova trpeza nije zaostajala za trpezom francuske vlastele,
Samo prbrana vina iz regiona Bordo  Château d'Yquem, Château Mouton Rothschild”, Francuski protocol i etikecija,
Srbski kralj Petar I u začelje trpeze,
Što se jelo za Nikoljdan 19. decembra 1902.

Crna Gora na granici Francuskog carstva                              
 

U vrijme Napoleona Crna Gora se nekoliko godina graničila sa Francuskim Carstvom - Ilirskim Provincijama (1809 – 1813)* a nakon odlaska Francuza godinu dana držala pod okupacijom Boku Kotorsku ( 1813-1814). Taj period ostavo je tragove na tadašnje crnogorsko društvo prije svega preko modernog francuskog gradjanskog zakonika (Code civil)**. Uvodjenjem gradjanskog zakona u Ilirske provincije pa tako i region Boke Kotoske gdje je do tada bila astrougarska vojna upava, bila je velka promjena koja je omogućila Crnogorcima da se slobodnije kreću po primorju i razvijaju svoje aktivnosti, dolaze u kontakt sa iskustvima, novim idejama koja su ostavili Francuzi.

Poznato je takodje da su i ranije crnogorski vladari i drugi učeni ljudi bili impresionrani Francuskom istorijom i civilizacijom pa i kuhinjom kao dijelom te civilizacije. Već na prvi pogled na biblioteku Petra I i Petra II u Cetinjskoj Biljardi daju se uočiti dijela Voltera i velika zbika iz gradjanske i krivičnopravne literature.

Da bi pokazali da u Cranoj Gori interes za francusku kulturu i jezik ne počinje sa turizmom već mnogo ranije, često smo za vrijeme prve posjete Crnoj Gori mogli čuti anegdotu o susretu Petra I Petrovića sa Maršalom Marmont, “negdje iznad Braića”. Kada se postavilo pitanje na kome jeziku da se vode razgovori, Petar I je predložio da to bude Francuski.

Veze sa Francuskom su ojačale za vrijeme Knjaza Danila koji je putovao u Francusku i susrio se sa Napoleonom III dobivši od njega podršku u novcu ali ne i formalno priznanje Crne Gore čemu se Danilo nadao.

Napolon III kum crnogorske državnosti

Podrška Napoleona III na Pariskom kongresu 1856, blokiranje pretenzije Turske na Crnu Goru, predstavljali su značajan korak ka uključenju Kneževine Crne Gore u medjnarodnu zajednicu na Berlinskom Kongresu 1878 godine. Tako je Napolon III kumovao Crnogorskoj državnosti.

Veliki pobornik Francuske kulture bila je princesa Darinka, Danilova supruga iz tršćanske porodice Kustić koja je ne samo donijela francuski uticaj već ga takodje prenosila na svoju okolinu na dvoru. Po njenoj sugestiji prestolonasljednik Nikola - budući Knjaz i Kralj Nikola I, poslan je na školovanje u Paris gdje je posjećivao renomirani  Lycee Louis le Grand.           

Kada je Crna Gora na Berlinskom kongresu konačno ušla u duštvo modernih evropskh država iskustva i znanja koja je Nikola kao mladi princ stekao u Parisu bila su dragocijena za njega kao vladara u vodjenju diplomatije i učvršćenju prestiža Crnogorskog dvora širom Evrope. Tokom čitavog perioda svoje vladavine  Nikola je modernizaciju crnoorskog društva, političkog, ekonomskog i kulturnog života  usmjeravao uglavnom na “francuski način”.

*Crnogorci su pomagali  u istjerivanju Francua iz Boke da bi je oni okupirali sve do 1814 kada su morali predati Austrijancima.

** Crnoorski imovinski zakonik Baltazara Bogišića (uveden 1888)

Ali i Frncuzi su bili pasionirani Crnom Gorom. Uvodjenju Crne Gore “a la mode” u Francusko društvo kao i dugih evropskih država,  doprinijeli su svojim putopisima i literarnim djelima ugledne ličnosti koje su tokom XIX vijeka posjećivale Crnu Goru, Contre-Amiral Jean-Pierre Edmond Jurien de La Gravière, mornaricki oficir i romnsijer Pierre Loti, Général Comte de Beaumont,  Baron de Leaumont,  Commandant de Cavalerie Baron de Saint-Lambert, Paul Loubet - sin predsjednika republike Émile Loubet kome je bio i sekretar. Crna Gora bila je destinacija poznatih naučnika toga vremena Ami Bue, Jacques Louis Vialla, Xavier Marmier, Georges Leroy, inžinjer Alphonse Muzet.

Podsjetimo i na  istorijskie ličnosti - predsjednik Raymond Poincaré i Maréchal Duc de Raguse Louis de Marmont koji je kako smo vidijeli u memoriji je svih turističkih vodiča. 

Današnji posjetioci tadašnju crnogorsku kraljevsku prestolnicu Cetine, u prilici su da osjete duh toga vremena kroz gradjevine i spomenke koji svjedoče o crnogorsko francuskom prijateljstvu – kada je Crnogorska država pripadala modernoj Evropi kojoj danas 100 godina kasnije pokušava da se ponovo vrati. Mauzolej na Orlovom Kršu djelo je skluptora Paul Moreau-Vauthier, Zgrada Francuske ambasade sagradjena 1910, djelo je arhitekata Paul Gaudet i August Perret. Za ovu gradjevinu orijentalne ljepote, postoji priča da je bila namijenjena da bude u Kairo ali da su greškom planovi zamijenjeni. Prvu modernu bolnicu “Danilo I” koja je još u upotrebi sagradio je 1873 dvorski ljekar Dr. Gabriel Frilley.

 

Francuska kuhinja  na Crnogorskom Dvoru
 

Uticaj francuske kuhinje i etikecije bio je dominantan na dvoru prilikom raznih svečanosti, ceremonije kod obavljanja državnih poslova ili kada je trebalo ugostiti strane zvaničnke, odakle se prenosio na bogatije crnogorske porodice koje su voljele da imitiraju dvorske običaje jačajuci svoj prestiž.

Crnogorski dvor nastojao je da u okviru svojih mogućnosti ne zaostaje za ostalim evropskim dvorovima. Što se nije moglo lako postići skromnim sredstvima, nadomjestilo se prefinjenošću ukusa i ljepotom. Dvor Nikole I bio je popularan u Evropi sam Nikola I prozvan “ beau pere de L’Europe” (tast Evrope)

Koliko je francuska kuhinja i etiquette bila prisutna na Crnogoskom dvoru, pogledajmo jedan od  jelovnika, koji je upriličen za večeru koju je Knjaz Nikola priredio u čast “grofa Montekukoli Admirala šefa i komandanta Z.K. Austro Ugarske Marine danas u subotu 7 Jula (1907) u osam sati”.*

Kod ugoscavanja jedne ovako značajne ličnosti pokazuje se psebna pažnja, no bez obzira na na to, po jelovniku, jelima koja su servirana, redoslijed menija lako je vidijeti do koje mjere je na dvoru dominirala francuska “culture de table”. Sofisticirana jela sa menia mogli su da pripreme samo kuvari koji su imali prakse u njihovom pripremanju.

 “ Hors d’oevrees varie, Timbale Milanaise, Filet de boeuf Richelieu, Dindon a la broche, Salade, Haricots verts sautés,  Sauties Glace Praline,  Vanille Palais de dames, desserts”.

Vinska karta  bila  je isto tako impresivna, vidljivo je da  su na dvoru imali iskutva kod uskladjivanja vina sa jelima. Dvor je u svojim podrumima čuvao najbolja Francuska vina, izabrana od dobrih poznavaoca i ljubitelja koji su pratili “trendove” što se pije u Francuskim mondenskim krugovima. Champagne Pommery, Champagne Perrier Jouët, Château Smith Haut Lafitte, Château Filhot, Château d'Yquem, Château Mouton Rothschild”. Omiljena su bila i desertna vina iz oblasti Sauternes (Bordeaux). Sampanj “Pomeri” i danas je jedna od najpoznatijih proizvodjaca šampanja dok je “Perie” koji je na dvoru bio popularan postao jedan od najpoznatijih “cuvee” tokom “Belle Epoque”.

Crnogorski dvor davao je prednost vinima iz regiona Bordoa i to prije svega onima koja su Bordovskom klasifikacijom iz 1855 uzeta kao najbolja (Bordeaux Wine Official Clasification of 1855) kao što su Château Filhot, Château d'Yquem i jedno od najskupljih svjetskih vina, Château Mouton Rothschild. Omiljena su bila i desertna vina iz oblasti Sauternes.

* Rudolf Graf Montecuccoli (1843 -1922)       Fond Nikola I, Br.189/1

Što se  inače  kuvalo na Crnogorskom Dvoru
 

Pored ugošćavanja visokih stranih zvaničika priredjivane su i dvorske fešte drugim povodima na koje su pozivani glavari i drugi uglednici. To su bile prilike da se vidi i isproba “što se jede na Dvoru”.

Inače, svakodnevni meni Knjaza Nikole je bio skroman, kuvalo se najčešće na “italijanski način” kao i domaća jela, ali uvijek uz Crmnicko vino. “Gospodar” je imao svoje vinograde u Crmničko polje, kod Virpazara.

Ovakvi feštanski ugodjaji, unošenje u jelovnik  “stranih jela” nije ostalo bez uticaja na Crnogorsku kuhinju, način ishrane i ponašanja “za trpezom” prije svega kod “dobro stojećih” porodica. Dok se uticaj “strane” kuhinje  polako odomaćivao, “narodna jela” u raznim varijacijama bila su omiljena i servirana takodje prilikom zvaničnih objeda. Na dvoru kao i “u narodu” hrana je varirala od sezone. U zimskom periodu “zelje sa pršutom” bilo je redovno na trpezi. Evo što je svojim gostima nudio Knjaz Nikola za Nikoljdan 19 decembra 1902 :

Večera Subota:                                                      

Supa,
Govedina lešo,
Pršuta u zelju,
Teletina (pečena)
Torta

Ručak Nedjelja

Rizot,
Riba (pastrmka u majonezu),
Fileti govedji,
Pršuta u zelju,
Pečenje (bravlje, pekna),
Slatko, Voće

Večera 

Supa
Riba
Filet govedji
Pršuta i zelje
Pečenje
Slatko, Voće

Ponedeljnik

Rizot
Govedje lešo
Kokoška stufiana,
Pečenje,
Torta               

Dvorski protocol i ceremonija

Ne samo da je u zvaničnim prilikama na dvoru preovladava francuski menu, dvorski protocol usvojio je takodje i  “Francuski sto”* kod rasporeda gostiju. Domaćin i domaćica zauzimaju mjesto vis – a - vis po sredini stola dok se gosti po rangu sijedaju sa desne i lijeve strane. Konverzacija je centrirana po sredini stola gdje su domaćini.

Pozivnice su slate na Francuskom sa uobičajenim tekstom gdje Marsalat Dvora poziva “po nalogu Njegovog Kraljevskog Vsočanstva” odredjenu ličnost i kojim povodm. Na pozivnici je bila naznačena odjeća kao i da li se “paše oružje” ili nose ordeni i koji,  “dolazi se u paradnom odijelu sa sabljom sa ordenima”.                            

Kao mala zemlja Crna Gora je shvatila značaj protokola i ceremonijala za pridobijanje simpatija i prijatelja na koje će u datom momentu moći da se osloni.

Da su ceremonijalne radnje važna tehnika koja stvara atmosferu, pomaže uspostavljanju i razvoju odnosa sa drugim državama.

Izlaskom na medjunarodnu scenu kao priznata država za Crnu Goru je bilo veoma značajno da  ceremonija i protocol čine okvire za slobodno opštenje, garantuju respekt i poštovanje isto toliko malim nacijama kao i velikim.

I crnogorsko društvo živjelo je, pa i danas živi, po nepisanim pravilima etikecije koja svoje korijene ima  u tradiciji i etičkim pravilima. Te etikecije variraju od jedne do druge nacije i kulture za razliku od protokola o kome je bilo riječi. 

Pridržavanje društvene etikecije, pravila ponašanja garantovalo je medjusobni respect i povoljnu atmosferu za medjusobne odnose pojedinca. Pravila društvene etikecije, neka od njih su se i do danas zadržala, najviše su se manifestovala za trpezom, mjesto koje se gostu davalo, čak i hrana koja se nudila gostu*** imali su svoj značaj. Domaćin je iz počasti  uvaženom gostu davao svoje mjesto u čelo trpeze. Postojala je i ceremonija kako se pilo vino i kako se gostu sipa piće u čaše. Dugu tradiciju ima svadbeni ceremonijal.

Medjutim prosperitet crnogorskog društva u kome je kuhinja imala važnu logu, zaustavljen je. Poznati dogadjaji novije crnogorske istorije, koji su uzrokovali raspad dotadašnjeg državnog i društvenog sistema Crna Gora, gubitka državnosti, doveli su do radikalnih promjena uslova života i zaustavili  započete tokove. Kao dio crnogorskog kulturnog nasledja,  kuhinja je dijelila njegovu sudbinu.

* Protokol poznaje i postavljanje stola koje se praktikuje najčešće u Britanskim zemljama gdje su domaćini vis-à-vis ali na jednom i drugom čelu trpeze.

**Ako se pogleda skica lako je uočiti kako su pozvane ličnosti bile rangirane na dvoru. Niži po rangu bili bliže čelu trpeze ili “zatvarali sto”. Da se uočiti kako je bio rangiran srpski Kralj Petar, četvrti pri samom kraju sa druge strane stola suprotno ulazu u trpezariju.

(  ©Genevieve Meyer Ilickovic “Crmnicka kuhinja na francuski nacin “
izdanje Matica Crnogorska 2010)