„Razmatrajući podrobno srpski nacionalizam i antisemitizam iz prošlosti, on nam (Cohen – M. N.) omogućuje da lakše shvatimo kako vladajući mentalitet u Beogradu, tako i korijene današnje tragedije u (bivšoj) Jugoslaviji“ (Margaret Thatcher na ovitku istoimene knjige). I odmah da kažem da te istaknute osobe, u hijerarhiji vlasti i hijerarhiji pravoslavne Srpske crkve, prema autoru Cohenu, snose ogromnu odgovornost za holokaust u ondašnjoj ratnoj i poratnoj Srbiji. Oni su svojim otvorenim djelima i ideološko-šovinističkim radnjama direktno pomagali nacističkim snagama i Hitlerovim projektima u progonu Židova, a sve su to opravdavali „višim teološkim razlozima“.

Na svega nekoliko mjeseci od njemačke okupacije Srbije, na dan partizanskog ustanka 7. jula 1941. godine Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve decidirano izjajavljuje da će „lojalno izvršiti zakone i naredbe okupatorskih i zemaljskih vlasti, i uticaće preko svojih organa na potpuno održavanje reda, mira i pokornosti“ (Cohen, 129). A potkraj oktobra mjeseca te iste 1941. godine na jednom veoma poznatom sastanku predsjednika Srbije Milana Nedića i predstavnika Svetog arhijerejskog sinoda, vršilac dužnosti poglavara Srpske pravoslavne crkve, mitropolit Josif, obećao je državnom poglavaru Nediću punu lojalnost i potporu Srpske pravoslavne crkve.

A u oktobru 1941. godine srpski je prota Dušan Popović s beogradske propovijedaonice izrekao najljuće invektive i osudu Židova: „Avaj, mi smo bili izdani i prodani!“, pa nastavlja: „Crv izdajstva i korupcije, u vidu jevrejstva i masonstva, odavno je ušao u srž Jugoslavije i ona je bila sva iznutra razgrižena“ (Cohen, 129). A u istom periodu u časopisu „Obnova“ štampan je članak koji ističe da „kolikogod se jedan Jevrejin pretvara, da se stopio sa narodom u čijoj sredini živi, pa čak i onda ostaje samo Jevrejin!“ (Isto, 129). A samo nekoliko mjeseci od toga, 30. januara 1942. godine mitropolit Josif službeno zabranjuje Jevrejima da prelaze na srpsku vjeru kako bi spriječio mogući način njihova opstanka i utočišta u krilu srpskog svetosavlja (Isto, 129).

Osam mjeseci, koliko je trajala, ne tako surova, njemačka okupacija u Srbiji, Jevreji su masovno likvidirani, masakrirani, zvjerski ubijani i protjerivani, a ministar srpske privrede Mihailo Olćan u tom trenutku izjavljuje da je Židove, to jest „Jevreje postigla sudbina koju su istorijski zaslužili“, a samo nekoliko trenutaka ranije on je blagoslovio svoga vladiku Nikolaja Velimirovića koji ga je „ohrabrio da javno iskaže svoje stavove i misli o Jevrejima“.

A u tom kontekstu treba reći i ovo: „Olćan je tada ukazao na ‘sveto jevrejstvo’ kao na glavnog neprijatelja Srbije te pohvalio Nijemce što su savladali ‘bolest’ prevlasti židova“ i nadalje nastavlja s izrazima svoje zahvalnosti što moćni „njemački malj nije pao na glavu srpskoga naroda, nego na glavu židova u Srbiji“ (isto, 130).

A kakva je bila uloga njihovih poglavara, glavnog episkopa i vladike Nikolaja Velimirovića te tadašnjeg srpskog predśednika Vlade narodnoga spasa Nedića?

Iz istorijskih izvora poznato je da se Milan Nedić u to vrijeme sreo sa nacističkim poglavarom Adolfom Hitlerom, još 18. septembra 1943. godine. Fotografija koju je prinio Cohen, a donosi se i u ovom članku, potiče iz novembra 1943. koja je prvo objavljena u španskom izdanju časopisa „Singnal“.

Već 2. septembra 1941. predśednik Vlade Srbije javno obećava da će „smesta najoštrije postupiti protiv Jevreja, kao i što je moguće pre protiv slobodnih zidara, koji treba da budu uklonjeni iz svih javnih službi i sakupljeni u koncetracione logore“ (isto, 128). Detaljniji Nedićev stav prema Židovima eksplicite je vidljiv i iz njegovih ličnih dopisa njemačkom zapovjedniku koji je bio zadužen za Srbiju. Tako u pismu od 21. februara 1942. godine on zahtijeva da njemačke vlasti izdaju nalog „da se Jevreji i levičari komunisti izdvoje uz opšteg logora i udalje od oficira nacionalno zdravih u Osnabrucku“ (Isto, 128). A u pismu koje je slijedilo iza toga on piše: „da Jevreji – komunisti u logorima predstavljaju najveću opasnost jer mogu pokvariti srpske suzatvorenike …“ , pa dodaje: „da oni (Jevreji i komunisti – M. N) „sprovode bezobzirno svoju razornu akciju po sobama, barakama, i blokovima, a zatim i po celom logoru. (…)“.

Iznoseći ovu činjenicu, želio je skrenuti pažnju „da bi bilo vrlo poželjno da se Jevreji i levičari komunisti izdvoje iz opšteg logora i udalje od oficira nacionalno zdravih. Srpska vlada, zabrinuta ovom akcijom, bila bi vrlo zahvalna, ako bi se od vlasti Njemačkog Rajha poduzele efikasne mere za što brže izdvajanje“ (Isto, 128)

Uprava grada Beograda imala je i „Odsek za jevrejska pitanja“, a odgovorni ljudi su bili za provedbu protivžidovskih uredaba njemački Gestapo. Pomoć je Gestapou pružan i kroz razgranatu mrežu srpskih građanskih dužnosnika, srpske žandarmerije, nedićevaca, ljotićevaca i raznih četničkih postrojbi koje su lovile i hvatale Jevreje, Rome i „partizanske bandite“, često uz debelu novčanu naknadu. A što je još tragičnije: Nedić proglašava jevrejsku imovinu vlasništvom srpske države i prema njemačkim procjenama, konficirali su preko milijardu srpskih dinara, od čega je 60 odsto korišteno za pokrivanje njemačkih vojnih oštećenja (vidi: Cohen, 129).

No da vidimo sada kakvu je ulogu u procesu holokausta imala Srpska pravoslavna crkva i njezin istaknuti episkop Nikolaj Velimirović.

Cijela strana literatura i povijesni diskurs te crkve ističe da je ona glavni krivac i da ona snosi glavnu odgovornost za jevrejsko pitanje u Srbiji, pa i na širim prostorima Mediterana. Poznato je da je Srbija zdušno pomagala svojim otvorenim postupcima nacistima i osvajačkoj politici Hitlera. Slučaj episkopa Velimirovića „upečatljiv je primjer antisemitizma i povijesnog revizionizma Srpske pravoslavne crkve. Srbi su Velimirovića proglasili ‘istinskim prorokom’ i doživljavaju ga kao najuticajnijeg crkvenog vođu i teologa nakon Svetoga Save, osnivača Srpske pravoslavne crkve u 13 stoljeću“ (Cohen, 130). No za onu i sadašnju militantnu Srbiju, vladika Velimirović je i danas heroj i mučenik jer je „preživio koncentracioni logor u Dachau“.

Doista, krajem 1944. godine Nijemci su ga zasigurno odveli u Dachau, gdje je izdržavao zatočeništvo sa mnogim drugim istaknutim evropskim crkvenim dužnosnicima i velikodostojnicima! U njemačkim kazamatima, vladika Velimirovića proveo je ukupno oko dva mjeseca, ali on je bio specijalni zatvorenik Ehrenhaufiling (počasni zatvorenik) jer mu nacisti nijesu mogli zaboraviti njegovu naklonost, podložnost i servilnost koju je iskazao naročito prema hrvatskoj Endehaziji i presvijetlom ocu Alojzu Stepincu koji je tada čamio u zagrebačkim kazamatima. Nacisti su imali prema njemu naklonost: živio je u posebnom odjelu, s privatnim odajama, pio i jeo istu hranu kao i njemački zločinci te šetao njemačkim prostorom uz posebnu pratnju.

Kolike je „zasluge“ imao srpski vladika Velimirović, govori nam i podatak, da je on, nakon Ljotićeve intervencije, pušten na slobodu, ali je prvo smješten u turističkom odmaralištu, a potom u jednom otmenom hotelu u Beču đe mu je pružena i sva ljekarska njega i pomoć. Zasigurno se u literaturi ne nalazi ni jedan dokaz da je Velimirović, kao što to tvrde srpske crkvene vlasti, mučen i zlostavljan za vrijeme svog ugodnog zatočeništva.

Premda je Velimirović morao biti svjestan ogromnih Židovskih patnji, njegovi lični zapisi i intimni dnevnici iz logora pokazuju osebujni prezir prema Jevrejima. On piše: „A kad je Gospod u subotu lečio bolesnike, starešine jevrejske, daleko gluplji od samog naroda jevrejskog, vikali su na nj zašto ne leči bolesnike u drugih šest dana nego baš u subotu“ (Cohen, 130). Evo i jednog citata koji nam otkriva Velimirovićev odnos prema holokaustu:

„(Evropa) je danas glavno bojište židova i oca židovskog đavola protiv oca Nebeskog i protiv Sina Njegovog Jedinorodnog … Židovi hoće i žele… prvo da se izjednače zakonski sa hrišćantvom, da bi posle potisli hrišćanstvo, i učinili hrišćane bezvernim, i stali im petom za vrat. Sva moderna gesla evropska sastavili su Židove, koji su Hrista raspeli i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera. I to je sve u nameri da Hrista ponize, da Hrista ponište… O tome treba da mislite, braćo Srbi, i u vezi s tim da ispravljate svoj put pre svojih misli, želja i dela“ (Cohen, 131) .

I na intervenciju Dimitrija Ljotića, koji je imao znatan uticaj u Beču i Berlinu kod njemačkih nacista, Velimirović i patrijarh Gavrilo Dožić, oslobođeni su iz Dachaua, početkom decembra 1944. godine. Naravno i to je imalo svoju cijenu: Nijemci su Patrijarhu prethodno ponudili da će ga osloboditi, ako dadne pismenu izjavu da je odan okupatorskim vlastima u Srbiji.

I na kraju Philip J. Cohen sumira: u Nedićevoj Srbiji ubijeno je 15.000 Jevreja, što je 94 odsto jevrejskog stanovništva na teritoriji koju je obuhvatala uža Srbija. I za kraj: većina tih Jevreja bila je pobijena, a 455 Jevreja koji su se skrivali, uhvaćeni su i odvedeni u logor na Banjicu blizu Beograda i tamo odreda pobijeni. Prema tome, iz ovog sumornog prikaza vidljivo je da je doprinos većine Srba njemačkoj okupaciji bio veliki, a u skladu s tim efikasno istrebljenje Židova u Srbiji nije bilo djelo samo nacista već i onih zločinaca koji su na Balkanu bili kolaboracionisti njemačkih nacista i italijanskih fašista.