Uloga Francuske u nasilnoj

aneksiji Crne Gore
 

Knjiga “Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore” je zbirka zvaničnih dokumenta koju je publikovalo Ministarstvo spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore u Rimu 1921. godine, na francuskom jeziku. U njoj je objavljena diplomatska prepiska, sa više od 50 dokumenata, što je trebalo da posluži kao svjedočanstvo politike svršenog čina prema Crnoj Gori poslije Prvog svjetskog rata. Dokumente je prevela Marine Vukićević. Knjigu,je objavila izdavačka kuća CONTECO iz Bara.

Francuska je pogazila sva obećanja prethodno data zvaničnoj Crnoj Gori i njenom suverenu

Ostavši bez saveznika, upecana u dplomatsku mrežu koju je oko nje plela Pašićeva Srbija još od prve decenije XX vijeka, zvanična Crna Gora na čelu sa kraljem Nikolom i vladom, bez vojske i teritorije, je faktički bila talac Francuske, koja je presudno uticala na kreiranje politike u Evropi krajem i poslije I svjetskog rata. Sve inicijative oficijelne Crne Gore od one o povratku kralja Nikole u zemlju, do plebiscita i sprovođenja slobodnih izbora, povlačenja savezničkih trupa iz Crne Gore koje su je okupirale sa namjerom da očuvaju red i mir a faktički je ostavile u građanskom ratu, bile su neuslišene zahvaljujući pored ostalog i francuskoj diplomatiji koja je snažno podupirala sve zahtjeve srbijanske oficijelne politike. Crnogorska prazna stolica na Mirovnoj konferenciji u Versaju 1919. godine, pokazalo se, bio je samo vješt diplomatski manevar velikih sila na čelu sa Francuskom, koje nijesu priznavale odluke Podgoričke skupštine, ali i ništa uradile da se stanje uspostavljeno na osnovu tih odluka promijeni, kako bi politiku svršenog čina mogli verifikovati, tražeći koliko-toliko, legalnu i prihvatljivu formu. Pokazalo se, da su je velika Britanija i Francuska, našli u činjenici što su u novembru 1920. godine u Kraljevini SHS održani izbori za Ustavotvornu skupštinu.
S obzirom da je za Britance i Francuze forma bila mnogo značajnija od suštine, to su i britanski specijalni posmatrači na ovim izborima Roland Bryce i major L. E. Ottly u svom izvještaju naveli da su izbori pošteno izvršeni i da nije postojalo neko čvrsto raspoloženje protiv ujedinjenja sa Srbijom, to je vlada jedne i druge zemlje povukla svoje poslanike sa crnogo-rskog dvora, priznajući na taj način novostvoreno stanje. Naravno, ovdje nije bilo toliko važno, što su ovi izbori sa stanovišta crnogorskog pitanja bili apsolutno nevažni. Prvo, na ovim izborima to pitanje nije ni postavljano s obzirom da su tada zvanične policijske i političke vlasti onemogućili podnošenje liste od strane protivnika bezuslovnog ujedinjenja, tako da su se na izborima pojavile samo liste koje nijesu dovodile u pitanje odluke Podgoričke skupštine.
Drugo, po važećem izbornom zakonu i prema objavi Državnog odbora od 17. novembra 1920. Crna Gora u granicama prije balkanskih ratova je činila jedan izborni okrug i u njemu se biralo 8 poslanika. Državni prostor Crne Gore koji je ušao u sastav KSHS je bio politički izdijeljen u tri izborna okruga (Crna Gora u granicama prije balkanskih ratova, Metohija i izborni okrug u koji je pored pljevaljskog, beranskog i bjelopoljskog, ušao i prijepoljski okrug koji se ranije nije nalazio u sastavu Crne Gore. Prema popisu iz 1921. godine na području koje je obuhvatalo izborni okrug Crna Gora je živjelo 199. 227 stanovnika i na tom području je bilo upisano 43. 370 birača ili 21, 7% stanovnika (pravo glasa nijesu imale žene, vojnici, oficiri i muškarci mlađi od 21 godinu). Od toga broja na izbore je izašlo 28. 612 ili 65, 97% od upisanog broja birača, odnosno 14, 36% od ukupnog broja stanovništva. U vrijeme održavanja izbora u Gaeti u Italiji je bilo preko 1500 crnogorskih vojnika, ne računajući druge izbjeglice, dok je u zatvorima nekoliko stotina crnogorskih prvaka čekalo suđenje dok se u šumama krio značajan broj odmetnika.

Gledajući formalno, izborna volja oko 15 % populacije u dijelu države Crne Gore koja je za oko 5000km2 bila stvarno manja od zvanične državne teritorije (Crna Gora je u granicama poslije balkanskih ratova na prostoru od 14. 443 km2 imala preko 350. 000 stanovnika), je poslužila kao izgovor velikim silama da priznaju faktičko stanje i raskinu diplomatske odnose sa Crnom Gorom.
Čak i kada bi se i postojeći izborni rezultati prihvatili kao legitimno određenje prema crnogorskom pitanju oni bi bili više nego sporni. Ne samo zato što su republikanske stranke na ovim izborima osvojile 54, 11% glasova (komunisti i republikanci), što je jasno ukazivalo na nepopularnost Karađorđevića inaugurisanih jednom od odluka Podgoričke skupštine, već moguće i više što su radikali koji su baštinili tekovine ujedinjenja kao svoje djelo osvojili tek 3. 837 ili 13, 41% ili što jedan od perjanica pokreta za bezuslovno ujedinjenje Andrija Radović, predsjednik Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje i formalni predstavnik Crne Gore za zvaničnu Srbiju, dobio 1. 488 ili 5, 2% glasova. Uz to napomenimo da jedan od glavnih organizatora Podgoričke skupštine, Janko Spasojević, čak nije uspio da istakne poslaničku listu, niti da se izbori za mjesto poslaničkog kandidata na nekoj od postojećih, iako je bio odštampao predizborni plakat. Sve ovo navodimo iz razloga da pokažemo, da su ovi i ovakvi izbori poslužili kreatorima tadašnjeg evropskog poretka da se izvuku iz vrućeg crnogorskog pitanja na formalno legalan način, a suštinski podržavanjem politike svršenog čina. Najveću odgovornost u tom smislu je imala Francuska, ne samo zato što je pogazila sva prethodno data obećanja zvaničnoj Crnoj Gori i njenom suverenu, već prevashodno zato što je kao najuticajnija sila tog vremena, presudno uticala na razvoj događaja. O tome i o mnogo čemu drugom ubjedljivo svjedoče dokumenti koje je crnogorsko Ministarstvo spoljnih poslova publikovala prije skoro 80 godina na francuskom jeziku u vrijeme kada je poslije Rapalskog ugovora, raspuštanja crnogorske vojske u Italiji, smrti kralja Nikole, povlačenja diplomatskih predstavnika velikih sila sa crnogorskog dvora i najvećim optimistima postajalo jasno da je politika svršenog čina ušla u završnu fazu.

Crna Gora je ginula, vjerujući da će nakon rata zavladati pravda, mir i bratstvo među narodima

I- NOTA KOJU JE 20. DECEMBRA 1920. CRNOGORSKOJ VLADI UPUTIO NJ. EKS. DELAROŠ-VERNE, IZVANREDNI POSLANIK I OPUNOMOĆENI MINISTAR FRANCUSKE REPUBLIKE KOD NJ. V. KRALJA CRNE GORE

Francuska Republika
Francusko poslanstvo pri crnogorskoj vladi Pariz, 20. decembra 1920.
Njegovoj ekselenciji gospodinu Jovanu S. Plamencu, predsjedniku Ministarskog savjeta i ministru spoljnih poslova Crne Gore, Neji na Seni

Gospodine Predsjedniče,
Po naređenju Vlade Francuske Republike, čast mi je da uputim Vašoj ekselenciji sljedeće saopštenje: pošto su ovih dana u Jugoslaviji održani izbori za konstituantu, stanovništvo Crne Gore se izjasnilo: ne može se više sumnjati u njegovu želju da ostane ujedinjeno sa drugim srpskim stanovništvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, čije postojanje smo zvanično priznali. Vlada Republike smatra, dakle, da je sada prisajedinjenje Crne Gore pomenutoj Kraljevini svršen čin. U takvim uslovima, vlada Republike ne vidi razloga da nastavi da održava diplomatske odnose sa Njegovim veličanstvom kraljem Nikolom i, sljedstveno tome, odlučila je da ukine Poslanstvo Francuske u Crnoj Gori. Dakle, moja misija je, stoga, završena. U isto vrijeme, diplomatsko svojstvo neće više biti priznavano otpravniku poslova koga je crnogorska vlada akreditovala kod francuske vlade. S druge strane, obaviještene su zainteresovane vlasti da agenti kojima je crnogorska vlada povjerila konzularne funkcije u Francuskoj nijesu više ovlašćeni da ih vrše.
Biću zahvalan Vašoj ekselenciji ako izvoli da sa ovim saopštenjem upozna Njegovo veličanstvo kralja Nikolu i crnogorsku vladu.
Izvolite primiti, gospodine Predsjedniče, izraze mog dubokog poštovanja.
(potpisan): Delaroš-Verne

II-NOTA CRNOGORSKE VLADE OD 10. JANUARA 1921. KAO ODGOVOR NA NOTU FRANCUSKE VLADE OD 20. DECEMBRA 1920.

Kraljevina Crna Gora
Ministarstvo spoljnih poslova Rim, 10. januara 1921.
Njegovoj ekselenciji gospodinu Žoržu Legu, predsjedniku Ministarskog savjeta i ministru spoljnih poslova Francuske Republike, Pariz

Ekselencijo,
Imam čast da potvrdim prijem note Njegove ekselencije g. Delaroš-Vernea, izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra Francuske Republike kod Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, od 20. decembra 1920, kojom me je izvolio izvijestiti da vaša vlada, nakon izbor‰ za beogradsku konstituantu od 28. novembra 1920, koje su sprovele srpske vojne okupacione vlasti u Crnoj Gori, smatra prisajedinjenje Crne Gore državi Srba, Hrvata i Slovenaca kao svršen čin, i da, prema tome, vlada Republike ukida svoje diplomatsko predstavništvo u Crnoj Gori i prestaje da priznaje istoj pravo da drži svoje diplomatske i konzularne predstavnike u Francuskoj.
Vlada Kraljevine Crne Gore je jako iznenađena što je vlada Republike javno i izričito odobrila zločin koji je Srbija počinila prema Crnoj Gori, jer nije bilo u tradicijama plemenitog francuskog naroda da daje inicijativu za jedan rušilački akt za slobodu malih naroda, akt koji bi, ako bi bio izvršen, neizostavno izazvao negodovanje civilizovanog svijeta sada i u budućnosti.
Kraljevska vlada je, utoliko više, iznenađena što zna da vašoj vladi nije bilo nepoznato da bi taj akt, ako bi postao izvršan, predstavljao očiglednu povredu pravde i morala civilizovanih naroda, “najveću uvredu za međunarodni moral i za neprikosnoveni autoritet ugovora”, negiranje fundamentalnih načela međunarodnog prava i samovoljno ukidanje prava naroda na samoopredjeljenje, povredu najelementarnijih načela humanosti i, najzad, akt koji bi težio da prejudicira stav ostalih velikih sila po ovom pitanju.

Zaista:

I. Ta odluka francuske vlade bila bi očigledna povreda pravde i morala civilizovanih naroda.
Crna Gora je, u toku rata, za pobjedu Francuske i njenih saveznika, žrtvovala 50% svoje vojske i trećinu stanovništva. To je priznala i sama Vlada Srbije u svom memorandumu upućenom Mirovnoj konferenciji pod nazivom “Vojnički napor Srba, Hrvata i Slovenaca u ratu 1914-1918” (strana 16). Crna Gora je te žrtve podnijela dobrovoljno, jer se svojevoljno od 7. avgusta 1914. svrstala na stranu Francuske i njenih saveznika, objavljujući rat centralnim silama. Ovo je priznao i Njegova ekselencija gospodin Poenkare lično u svom svečanom govoru održanom u junu 1918. prilikom predaje zastave čehoslovačkoj legiji.
Pored toga, Crna Gora je jedina među savezničkim zemljama koja nije bila obavezna ni po ugovorima ni po bilo kakvim klauzulama da uđe u rat, i koja za svoje sudjelovanje nije postavila nikakav uslov saveznicima, iako je, koristeći očajnu situaciju u kojoj se nalazila Srbija 1914. i 1915. mogla dobiti jake garancije i konkretne naknade. Umjesto toga, vjeran svojim tradicijama nesebičnosti, crnogorski narod je jurnuo na neprijateljsku surovu silu, uvjeren, naivan i plemenit kakav je, da se rat vodi “za Pravo i Slobodu” i za otvaranje, u međunarodnim odnosima, jedne nove, moralnije ere koja treba da zamijeni brutalnu silu pravom, prvim i glavnim uslovom za ostvarenje bratstva među narodima i za uspostavljenje toliko željenog opšteg mira.

Crna Gora se suočavala sa politikom korupcije, laži, podmuklosti i prepredenog makijavelizma

Međutim, ponašanje saveznika prema Crnoj Gori, kad je pobjeda postignuta, dovoljno je samo po sebi, bar do sada, da je uvjeri da je njena iluzija bila velika i da je nemoralni režim jačega izgleda zamijenjen režimom koji počiva na jednoj, ako ne isto tako brutalnoj ono bar isto toliko pogubnoj sili, sili svemoći novčane aristokratije, mračnoj sili sa njenim neodvojivim pratiocima: korupcijom, lažima, podmuklošću i prepredenim makijavelizmom.
Zaista, osnovna načela pravde i morala zahtijevala su, ne samo da Crna Gora ne bude uništena na tako malo viteški način, tako nedostojan civilizovanih naroda, već, naprotiv, da u času zajedničke pobjede, dobije naknade kao vjerna saveznica, naknade koje su joj, štaviše, bile garantovane Londonskim ugovorom, porukom predsjednika Vilsona od 8. januara 1918. koja je prihvaćena od strane saveznika i neprijatelja kao osnova za mir, i notom samih saveznika predsjedniku Vilsonu od 10. januara 1917. Slučaj Crne Gore predstavljao bi, dakle, ne samo ponavljanje sistema već osuđenih od strane civilizovanog svijeta, dopuštajući jačem da po svojoj volji raspolaže slabijim, već bi uveo u međunarodne odnose opasnu novinu koja dozvoljava jednom savezniku da uništi drugog, uprkos svim načelima međunarodnog prava. Kraljevska vlada odbija da povjeruje da bi vlada Vaše ekselencije, vlada naroda koji je, prije više od jednog stoljeća, prvi proklamovao “Prava čovjeka”, mogla, ovim primjerom, da demantuje najslavnije tradicije Francuske.

II. Odluka vlade Vaše ekselencije bila bi “najveća povreda međunarodnog morala i neprikosnovenog autoriteta ugovora”.
Kao potvrdu ove tvrdnje, čast mi je nabrojati obaveze vlade Republike prema Crnoj Gori, obaveze koje su, po svojoj prirodi, međunarodnog karaktera:
a) Londonski ugovor iz 1915. koji garantuje ne samo buduće postojanje Crne Gore, već čak predviđa teritorijalne naknade koje bi joj pripale na račun Austrougarske i vraćanje Skadra sa okolinom, koji joj je bio otet međunarodnim nasiljem izvršenim 1913. od strane Austrougarske.
b) Mirovni uslovi izloženi predsjedniku Vilsonu u njihovoj zajedničkoj noti od 10. januara 1917. i prihvaćeni od strane francuskog parlamenta, kojima je garantovano vaspostavljanje Crne Gore na isti način kao i Belgije i Srbije. Ti uslovi su, osim toga, bili ponovljeni 16. avgusta 1919. u odgovoru savezničkih i udruženih sila na primjedbe njemačke delegacije na mirovne uslove.
c) Odluka Vrhovnog savjeta Mirovne konferencije od 13. januara 1919. kojom je Crnoj Gori priznato pravo da na Konferenciji bude predstavljena jednim delegatom. Ta odluka je veoma implicitno potvrdila postojanje Crne Gore kao suverene i nezavisne države, iako je beogradska vlada već bila proglasila njeno nasilno prisajedinjenje Srbiji.
d) Obećanje Vrhovnog savjeta od 22. januara 1919. po kojem bi “bila ponuđena dobra prilika crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće uprave. ” To obećanje, koje je imalo za cilj da ubijedi crnogorski narod da prekine borbu protiv srpske okupacione vojske, bilo mu je saopšteno istog dana u poruci koju je francuska vlada prenijela generalu Franše dČEpereu, koji se tada
nalazio u Crnoj Gori.
e) Saopštenje koje je vlada Francuske Republike izvoljela poslati Vladi Crne Gore posredstvom Njegove ekselencije gospodina Delaroš-Vernea, svog izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministra, 22. oktobra 1918, u trenutku kad je zabranila povratak u Crnu Goru Njegovom veličanstvu kralju Nikoli i crnogorskoj vladi i time spriječila vaspostavljanje crnogorske države. Njegova ekselencija gospodin Delaroš-Verne izvolio je tom prilikom saopštiti Kraljevskoj vladi obavezu koju je preuzela vlada Republike da će okupacione savezničke trupe (uključujući tu i srpske) koje će, nakon primirja, ući u Crnu Goru, poštovati suverenitet zemlje i “osjećanja stanovništva” i da će sva naređenja koja tamo budu izdavana od strane savezničkih vlasti, biti davana u ime Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, kao što, uostalom, to predviđa Ustav Crne Gore.
f) Obaveze date u pismima Njegove ekselencije gospodina Pišona, tadašnjeg ministra spoljnih poslova Francuske Republike, od 4. novembra 1918. i Njegove ekselencije gospodina Poenkarea, tadašnjeg predsjednika Francuske Republike, od 24. novembra 1918. upućenim Njegovom veličanstvu kralju Crne Gore. U tim pismima francuska vlada je garantovala, u svoje ime i u ime ostalih velikih sila, da će savezničke trupe koje zaposjedaju Crnu Goru (računajući tu i srpske trupe) poštovati suverenitet zemlje i njene ustavne institucije. Ove obaveze je potvrdio Njegova ekselencija predsjednik Poenkare u svom pismu kralju Crne Gore od 19. decembra 1919. koje je supotpisao g. Klemanso. Crnogorska vlada naglašava, iako Vaša ekselencija to dobro zna, da je, uprkos tim izričitim i svečanim obavezama, saveznička vojska, u ovom slučaju srpska, u to doba (1918) još pod komandom francuskih generala Franše dČEperea i Venela, brutalno poništila suverenitet Crne Gore i proglasila njeno nasilno prisajedinjenje Srbiji.
Crnogorska nezavisnost potvrđivana je još od srednjeg vijeka brojnim međunarodnim ugovorima. Možda nije suvišno naglasiti činjenicu da je ta aneksija bila poništena navedenom odlukom Vrhovnog savjeta od 13. januara 1919. Međutim, uprkos tome, srpska vlada je vršila u našoj zemlji sva akta koja isključivo pripadaju ustavnim vlastima jedne suverene zemlje, a nikako okupacionim vlastima, kao što je to bio slučaj sa srpskim trupama i vlastima u Crnoj Gori. Među te samovoljne i nelegalne akte Srbije spadaju i izbori od 28. novembra 1920. koje je vlada Vaše ekselencije uzela kao izgovor za priznavanje čiste i proste aneksije Crne Gore od strane Srbije i nestanak ove savezničke države. Prema tome, odluka koju nam je Vaša ekselencija izvoljela saopštiti svojom notom od 20. decemb a 1920. predstavljala bi, ako bi se održala, izričitu i očiglednu povredu svih ovih brojnih sveč nih obaveza koje smo upravo nabrojali.
Još jednom ovdje, crnogorska vlada odbija da povjeruje da ti dokumenti koji sadrže za Francusku obaveze međunarodnog karaktera, mogu za nju biti obična “parčad papira” jer bi to bio rekord u nepoštovanju konvencija i značilo bi međudržavni zločin koji je Vrhovni savjet Mirovne konferencije okvalifikovao kao “najveću povredu međunarodnog morala i neprikosnovenog autoriteta ugovora. “

III. Odluka vlade Vaše ekselencije bila bi negacija osnovnih načela međunarodnog prava i samovoljno poništenje prava na samoopredjeljenje naroda.
Crna Gora je već deset stoljeća slobodna i nezavisna država. Još od srednjeg vijeka bila je priznata kao takva u brojnim međunarodnim ugovorima, bilo od strane više, bilo od strane svih velikih sila. To priznavanje je posljednji put ponovljeno 1878. Berlinskim ugovorom na kojem se nalazi i potpis predstavnika Francuske.
Ustav koji je na snazi sada pravi je izraz vjekovnih osjećanja slobode i nezavisnosti crnogorskog naroda.
Kao u svim parlamentarnim državama, on zadržava pravo šefu države i vladi da sprovode izbore za parlament. Međutim, izbori od 28. novembra 1920. za beogradsku konstituantu bili su izvršeni na osnovu ukaza jednog stranog princa, regenta Srbije od strane jedne strane vlade i njenih vlasti, a ne od strane crnogorskih vlasti na temelju odluke Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, dakle uz flagrantno kršenje svih odredbi Ustava Crne Gore. Srbija, koja 1914. godine nije htjela da dopusti da na njenu teritoriju dođe austrijski policijski komesar radi istrage o ubistvu austrougarskog prestolonasljednika, jer je, s pravom, u tome vidjela uvredu nacionalne časti i povredu suvereniteta zemlje, danas u Crnoj Gori preduzima radnje koje su u nadležnosti isključivo šefa države i vlade te države, među kojima je jedna od najvažnijih i najsvečanijih sazivanje izbornog tijela. Na isti način i isto tako bespravno kao sada, srpske trupe koje su se nalazile u Crnoj Gori pod komand m generala Venela sprovele su u novembru 1918. lažne izbore za takozvanu Veliku crnogorsku narodn skupštinu koja je “jednoglasno” proglasila “ujedinjenje” Crne Gore sa Srbijom.
Smatrajući s pravom te prve “izbore” međunarodnim zločinom, Vrhovni savjet u kojem je bio i predstavnik Francuske, nije priznao taj akt nasilnog ujedinjenja i donio je već pomenutu odluku od 13. januara 1919. prema kojoj Crnu Goru i dalje smatra suverenom i nezavisnom državom. Crnogorska vlada konstatuje da je, prihvatanjem aneksije Crne Gore od strane Srbije, na osnovu izbora od 28. novembra 1920. vlada Republike Francuske priznala princu regentu i Vladi Srbije pravo, koje isključivo pripada Njegovom veličanstvu kralju i Vladi Crne Gore, da vrše izbore u toj državi. No, to je u očiglednoj kontradikciji sa činjenicom da je Vlada Francuske Republike u momentu izbora i čak do 20. decembra 1920. priznavala Njegovo veličanstvo kralja i Vladu Crne Gore kao zakonite predstavnike te zemlje, kod kojih je Njegova ekselencija gospodin Delaroš-Verne bio akreditovan kao izvanredni poslanik i opunomoćeni ministar Francuske.
Ove činjenice su u očiglednoj protivurječnosti. Držeći se tog stanovišta, vlada Vaše ekselencije bi odobrila jedan međunarodni zločin koji je ona sama tako okvalifikovala nepriznavanjem izbora za “Veliku narodnu skupštinu” u novembru 1918. i potpisujući gore pomenutu odluku Vrhovnog savjeta od 13. januara 1919.
Ne bi bilo čudno da Vlada Kraljevine Crne Gore iz toga izvuče logičan zaključak da je potvrda izbora od 28. novembra 1920. suprotna osnovnim načelima prava i da, u stvari, nema takvog presedana u analima međunarodnih odnosa, jer bi, na primjer, jedan takav presedan, mogao da posluži Njemačkoj kao prihvatljiv izgovor da okupira Austriju i proglasi njeno prisajedinjenje Rajhu, nakon što bi tamo, posredstvom svojih okupacionih vlasti, izvršila izbore za Rajhstag.
Ali, to nije sve: sankcionišući izbore od 28. novembra 1920. i uporno ostajući pri tom stanovištu, vlada Vaše ekselencije ne bi učinila udar samo na suverenitet savezničke države Crne Gore već bi, samim tim aktom, učinila nasilje nad voljom crnogorskog naroda. Zaista, vlada Vaše ekselencije tvrdi da se “stanovništo Crne Gore izjasnilo i da se ne može više  umnjati u njegovu želju da ostane ujedinjeno sa ostalim srpskim stanovništvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Ta tvrdnja je, međutim, u potpunom nesaglasju sa stvarnošću i izgleda da teži da je iskrivi i da posluži da zataška, pred istorijom i čovječanstvom, dio odgovornosti koji bi Vaša vlada mogla imati u zločinu nasilne aneksije Crne Gore.

Oni Crnogorci koji su 1920. natjerani da izađu na sramne izbore, glasali su većinom protiv Beograda

Nepojmljivo je, zaista, da se može govoriti o želji crnogorskog naroda za ili protiv ujedinjenja sa državom Srba, Hrvata i Slovenaca, kad je opšte poznato da na izborima od 28. novembra 1920. nikakva lista kandidata koji su protiv aneksije nije bila dozvoljena. Podnošenje sličnih lista predstavljalo je za beogradsku vladu zločin “veleizdaje”, te je bilo zabranjeno dekretom ministra unutrašnjih poslova srpske vlade, gospodina Draškovića. Zbog toga je, u želji da pokaže svoju ozlojeđenost prema nasilju koje je nad njim izvršeno, a pošto mu je svako drugo sredstvo bilo zabranjeno, crnogorski narod dao svoje glasove komunistima i republikancima; za sve one koji hoće da vide istinu, on nije mogao otvorenije manifestovati svoju duboku mržnju prema Beogradu.
Postoji još jedan razlog zbog kojeg je nemoguće govoriti o navodnoj želji crnogorskog naroda: naime, na izborima od 28. novembra 1920. bili su isključeni svi koji su se nalazili ili se još nalaze u zatvorima (a među njima oko 200 uglednih Crnogoraca), svi oni koji se s oružjem u ruci bore po planinama protiv srpskih okupacionih trupa, i najzad nekoliko hiljada naših zemljaka koji su, pred krvavim srpskim režimom, izbjegli u inostranstvo.
U glasanju je učestvovao samo dio stanovništva koji je, plašeći se strašnih represalija Srba, do danas
oprezno ostao kod kuće. Srpske vlasti su, želeći da pokažu da je crnogorsko stanovništvo učestvovalo na izborima, morale da pribjegnu prijetnji i sili da bi ga natjerale da glasa. Međutim, čak i taj dio stanovništva je većinom glasao protiv Beograda, i zvanična jugoslovenska štampa je to jednoglasno priznala. Lako je predvidjeti, bez potrebe da se posebno ističu, rezultate koje bi dala konsultacija, da su
svi Crnogorci koji su otvoreno protestovali protiv Beograda mogli aktivno da se uključe u izbornu
kampanju i uzmu učešća u glasanju.
Sve navedeno opravdava, dakle, zaključak Kraljevske crnogorske vlade: ako vlada Vaše ekselencije izbore od 28. novembra 1920. nastavi da smatra činom kojim je crnogorski narod odlučio o svojoj sudbini, prekršiće načela o samoopredjeljenju naroda.
No, prožeta osjećanjima pravde i nepristrasnosti i u želji da poštedi svoje saveznike od sličnih akata, suprotnih načelima u ime kojih smo zajedno ratovali, crnogorska vlada je memorandumom od 8. aprila 1920. zatražila od Mirovne konferencije u Sanremu i od vlada velikih sila da se crnogorskom narodu pruži prilika da izrazi svoju volju na jedan od do sada poznatih načina za konsultovanje naroda. Prvi način je bio da crnogorskom narodu dozvoli da iskaže svoju volju putem parlamenta izabranog
skladu sa odredbama Ustava zemlje (opšte pravo glasa). Crnogorska vlada je, u svojoj nepristrasnosti,
išla dotle da prihvati međunarodnu kontrolu i okupaciju zemlje za vrijeme tih izbora od strane trupa
velikih sila, ako one to žele.
Drugi predloženi način bio je da crnogorski narod, iako je njegova država suverena i saveznička, bude konsultovan putem plebiscita, kao što je to učinjeno u nekadašnjim njemačkim i austrijskim provincijama (Šlezing, Šlezija, Koruška).
Nijedan od ova dva predloga nije bio prihvaćen od strane vlade Vaše ekselencije.
Tako, Kraljevina Crna Gora koja se, prema riječima Njegove ekselencije gospodina Poenkarea, bez ustezanja stavila na stranu Francuske u svjetskom ratu, nije čak dobila od vlade Vaše ekselencije pravo na plebiscit dato neprijateljskim pokrajinama. To pravo je bilo priznato ne samo stanovnicima tih pokrajina pod međunarodnom vojnom okupacijom, već i njihovim građanima u slučaju da su trenutno van domovine i nalaze se u Njemačkoj ili u Poljskoj.
Koji su razlozi zbog kojih Francuska Republika nije dozvolila plebiscitarno konstultovanje u Crnoj Gori? Zašto Srbija koja uvjerava svijet da je crnogorski narod jednodušan za ujedinjenje, ne prihvata konsultovanje naroda koje bi joj, ako njene tvrdnje odgovaraju istini, dalo priliku da dobije sjajan dokaz o tačnosti njene teze?
Razlog za to je u tome što je Vlada Srbije bila ubijeđena da će se, čim dobije slobodu, crnogorski narod jednodušno izjasniti za potpuno vaspostavljanje crnogorske države, što bi pred svijetom za nju i njene prijatelje značilo javnu osudu terora i nasilja vršenih nad njim već dvije godine.
No, uprkos svemu tome, Vlada Crne Gore rado vjeruje da će vlada Vaše ekselencije, pošto bude bolje obaviještena, dijeliti njeno gledište i da nikada neće za Francusku prihvatiti odgovornost da svjesno, prva povrijedi i poništi pravo na samoopredjeljenje naroda.

IV. Odluka vlade Vaše ekselencije bila bi povreda najelementarnijih načela humanosti.
Kad je srpska vlada proglasila nasilnu aneksiju Crne Gore u novembru 1918. crnogorski narod je reagovao, najprije ustankom, a potom četničkim ratovanjem koje i danas traje. Da bi ugušila narodni ustanak i da bi primorala stanovništvo da bez protesta podnosi nasilje čija je žrtva bilo i da položi zakletvu na vjernost kralju Srbije, beogradska vlada je koristila sva sredstva. Zavela je u Crnoj Gori režim terora koji po strahotama prevazilazi sve zločine počinjene u ovom ratu kao i u svim prethodnim.
Pod vidom odmazdi, srpska okupaciona vojska u Crnoj Gori je popalila više hiljada kuća i opljačkala isto toliko imanja. U toku dvije godine više od 4.000 Crnogoraca je bilo uhapšeno i zatvoreno zbog toga što su odbijali da odobre zločin počinjen prema njihovoj domovini. Nakon posljednjih izbora za jugoslovensku konstituantu (od 28. novembra 1920) neki su bili pušteni bez presude pošto su, iako su bili nevini, držani u zatvoru dvije godine; drugi (većinom oficiri) čame još u zatvoru. Više hiljada Crnogoraca bili su lišeni svojih dobara i masakrirani; drugi, zlostavljani ili stavljeni van zakona, potražili su sklonište u crnogorskim šumama. Na stotine žena i djevojaka bilo je silovano i obeščašćeno. Dio dokumenata koji se odnose na ove zločine bio je objelodanjen u zvaničnoj publikaciji crnogorske vlade pod nazivom “Dokumenta o srbijanskim zvjerstvima u Crnoj Gori”.
“Odobravajući aneksiju, odobrili ste zločin koji su beogradske bande počinile prema Crnogorcima”
U toj knjizi se, takođe, nalaze izvještaji engleskih i kanadskih humanitarnih misija, kao i izvještaj specijalnog izaslanika Američke ambasade u Rimu, čija nepristrasnost je van svake sumnje: svi kategorički i nedvojbeno potvrđuju strašni teror koji vlada u Crnoj Gori već dvije godine. No, notom od 1. novembra 1920. crnogorska vlada je zamolila vladu Vaše ekselencije i, istovremeno, vlade ostalih velikih sila, da pošalju u Crnu Goru jednu međunarodnu komisiju sa zadatkom da konstatuje zločine koje su Srbi počinili i da publikuje svoj izvještaj.
Prava, osjećanja i interesi humanosti koji bi trebalo da spriječe da se ponove slični zločini u budućnosti, nužno su nalagali prihvatanje takvog predloga crnogorske vlade koja, kao što se vidi, traži samo istinu! Nažalost, umjesto da se povede istim pobudama, vlada Vaše ekselencije je odobrila zločin nasilne aneksije Crne Gore, a time i zločin koji su beogradske bande počinile nad nesrećnim stanovništvom naše zemlje. Je li nam dopušteno da primijetimo da je vlada Vaše ekselencije donijela tu odluku u času kad njeni predstavnici u Društvu naroda, u elokventnim govorima, i u ime humanosti, osuđuju terorizam Kemal-paše čija vojska ugrožava područja na Siciliji i u Siriji, koja su okupirale francuske trupe?

V. Odluka vlade Vaše ekselencije imala bi za cilj da prejudicira stav ostalih velikih sila.
Crnogorsko pitanje je po svojoj prirodi međunarodno. Okupacija i nasilna aneksija te države od strane Srbije izvršene su tako da su de facto stvorile ratno stanje između te dvije kraljevine. Ovo je, uostalom, bilo nepobitno utvrđeno memorandumom crnogorske vlade od 5. marta 1919. pod nazivom “Crna Gora pred Konferencijom mira” (I dio).
Međutim, ratni sukob može pravno biti razriješen samo mirovnim ugovorom, zaključenim između dvije zaraćene zemlje ili, ako to nije moguće, odlukom obavezujućom za obje strane, donesenom na međunarodnom sudu ili kongresu, kao što je to slučaj prilikom priznavanja njihove nezavisnosti i njihovog suvereniteta. Ovdje se ne pojavljuju ni jedna ni druga solucija. Vlada Vaše ekselencije nije bila ovlašćena da prizna stanje stvari koje je stvorila srpska vojska, to jest “ujedinjenje” Crne Gore i Srbije. Osim ova dva gore navedena slučaja, postoje još dva kojima bi vlada Republike mogla, nezavisno od ostalih velikih sila, da prizna to ujedinjenje. Ti slučajevi bi bili: 1. da je crnogorski narod proglasio to “ujedinjenje” putem revolucije, ili 2. da je to učinio preko organa svojih legalnih institucija. Ali, crnogorska vlada je dokazala, dokumentima objavljenim u memorandumima “Crna Gora pred
Konferencijom mira” (I dio) i “Crna Gora pred Društvom naroda”, kao i u ovom dokumentu da
prisajedinjenje Crne Gore Srbiji nije bilo proglašeno ni putem revolucije, niti odlukom njenih legalnih
institucija.
Jedino pod pretpostavkom da se desio jedan od četiri gore navedena slučaja, vlada Vaše ekselencije bi imala pravo da prizna ili da ne prizna, prema svojim gledištima i nezavisno od ostalih sila, novo stanje stvari. Kako su ti slučajevi isključeni i kako vlada Vaše ekselencije kao argument uzima jedino izbore za beogradsku konstituantu od 28. novembra 1920, mi smo, na našu veliku žalost, primorani da zaključimo da taj akt Vaše vlade predstavlja ne samo povredu načela međunarodnog prava, već i akt koji ima za cilj da prejudicira odluku ostalih velikih sila u ovom međunarodnom pitanju.
Čast mi je dodati da je vlada Vaše ekselencije izgubila iz vida da je Francuska Republika ranije priznala da pitanje Crne Gore spada u nadležnost svih velikih sila. Evo dokaza:

a) Njegova ekselencija g.Pišon, tada ministar spoljnih poslova Republike, u svojoj izjavi u Skupštini 21. avgusta 1919. priznao je da pitanje Crne Gore spada u nadležnost Mirovne konferencije;
b) Gospodin Poenkare, u svojstvu predsjednika Republike, u svom pismu od 19. decembra 1919. upućenom Njegovom veličanstvu kralju Crne Gore, između ostaloga, kaže: “É Francuska, vjerna svojim principima i načelima kojima se rukovodi Mirovna konferencija, ostaje čvrsto riješena da poštuje volju crnogorskog naroda i da ništa ne učini što bi bilo suprotno njegovim legitimnim težnjama. U tom će duhu, dakle, vlada Republike, u sporazumu sa svojim saveznicima, učestvovati u rješavanju pitanja Crne Gore. “
***
Iz svega navedenog, jasno proističe da bi crnogorska vlada imala potpuno pravo da odluku vlade Vaše ekselencije kvalifikuje – ako ona ostane neopoziva – kao dostojnu svih gore nabrojanih ocjena. Međutim, Kraljevska vlada i dalje u razlozima koje vlada Vaše ekselencije navodi u svojoj noti od 20. decembra 1920. da bi opravdala svoju odluku prema Kraljevini Crnoj Gori, vidi jedino izgovore, određene da održe dosljednost i kontinuitet neprijateljskog držanja prema našoj zemlji koje su, od 1917 neodgovorni i sebični faktori sugerisali raznim vladama Francuske Republike.

Odlikovani crnogorski veterani su zahvaljujući srpskim intrigama tretirani kao ratni zarobljenici

U stvari, pomažući efikasno srpsku vladu u njenim zločinačkim planovima, koje je ona slijedila bez obzira na elementarna načela međunarodnog prava i morala, i baš u času kad su se kralj i Vlada Crne Gore nalazili na gostoprimnom tlu Francuske, vlada Republike je još 1917. bila odlučila da uništi savezničku Crnu Goru.
Tu odluku vlade Francuske Republike prema Crnoj Gori otkrivaju, pored ostalog, memoari princa Siksta Burbonskog i komandanta grofa Armana, francuskih delegata na tajnim pregovorima koje je Francuska započela sa Austrougarskom u namjeri da zaključi separatni mir.
Da su ti pregovori uspjeli, Austrougarska bi sačuvala svoj integritet i Srbija, strahovito izmučena ratom, ne bi mogla dobiti kompenzacije na račun Dvojne monarhije što bi je, pored ostalog, dovelo u situaciju da ne može da plati svome kreditoru nekoliko milijardi. Zbog toga je, kao što se vidi iz pomenutih memoara, tada odlučeno da se Crna Gora dodijeli Srbiji kao nadoknada, obezbjeđujući tako Srbiji izlaz na more, što bi osiguralo njen ekonomski napredak i omogućilo joj da se oduži svome kreditoru i prijateljima.
U cilju ostvarenja tog zločinačkog programa zvanične Srbije, francuska vlada je svim sredstvima pomagala anticrnogorsko djelovanje srpskih vlasti. Kao dokaz toj tvrdnji, neka nam Vaša ekselencija dopusti da podsjetimo na sljedeće činjenice:

1. U momentu okupacije Crne Gore od strane austrougarskih trupa u januaru 1916. crnogorska vlada je uspjela da evakuiše jednu brigadu svoje vojske. Od te brigade i rasutih crnogorskih vojnika koji su, pred neprijateljskom najezdom, bili izbjegli u savezničke zemlje, sa još 20.000 drugih Crnogoraca koji su boravili u Americi i drugdje namjeravala je da obrazuje novu vojsku. Iako bi ta vojska mogla biti značajna pomoć za stvar Antante, srpska vlada je, u svom zločinačkom planu, intrigama uspjela da spriječi njeno formiranje.
Čim se ta brigada iskrcala na Krf u januaru 1916. srpske vlasti su nastojale, prvo prijetnjom i potkupljivanjem, da je rasture. Uprkos svemu, većina tih ljudi ostade vjerna crnogorskoj zastavi i uspije da, kao nezavisna crnogorska jedinica, ode da se bori neko vrijeme na Solunskom frontu. Stoga, ne postigavši željene rezultate, srpska vlada se zauzela i u tome uspjela, zahvaljujući podršci francuskih vojnih vlasti, da ta jedinica bude udaljena sa fronta. Kasnije, 1917. ti vojnici su internirani u Francusku (Korzika) sa njemačkim zarobljenicima i bili su primorani da na odjeći nose inicijale P. G., oznaku ratnih zarobljenika, iako su neki od njih bili odlikovani francuskim ratnim ordenjem. Štaviše, uslov koji su francuske vlasti postavile za oslobađanje tih vojnika bio je da stupe u srpsku vojsku. Crnogorska vlada, sa svoje strane, nije imala materijalnih mogućnosti da komunicira sa tim vojnicima, a francuske vlasti, određene da čuvaju te vojnike, čak nijesu dozvoljavale da im se pošalje bilo kakva novčana pomoć. Najzad, 1919. i 1920. jedan dio tih nesrećnika, protiv svoje volje i protiv volje crnogorske vlade, vraćen je u Jugoslaviju.
Na takav način se uspjelo da se Crna Gora spriječi da ima svoju vojsku koja bi, nakon primirja, mogla da zaposjedne i vaspostavi crnogorsku državu. U tom slučaju, srpska vojska ne bi imala ni povoda da uđe u Crnu Goru, niti, prema tome, mogućnosti da proglasi njeno nasilno prisajedinjenje.
2. Vjerna stalnom metodu koji su koristili svi ugnjetači, srpska vlada je, prije svega, pokušala da moralno ubije svoju buduću žrtvu. U tom cilju je strpljivo radila kod saveznika da krivo predstavi ulogu Crne Gore i njenog kralja u toku ovog rata. Uspjeh te perfidne intrige kod saveznika vidi se prvenstveno i naročito u neograničenoj podršci koju joj je osigurao veoma veliki dio savezničke štampe koja je, istina, bila subvencionirana od strane srpske vlade, ali koja, tokom rata, nije mogla u tolikoj mjeri da joj služi bez saglasnosti odgovarajućih vlada. Isto tako, bez dogovora sa francuskom vladom bilo bi nemoguće osnovati u Parizu takozvani “Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje”, sastavljen od pet članova, koje je Srbija plaćala da klevetaju Crnu Goru i njene predstavnike i da posluže zvaničnoj Srbiji kao instrument za što bolje vođenje spletki protiv ove države.
Početkom 1917. godine u momentu najaktivnijih pregovora između Francuske, Engleske i Austrije radi sklapanja separatnog mira, taj Odbor je, pod očiglednom zaštitom organa Francuske Republike, vodio najgnusniju kampanju protiv svoje domovine. Svi članovi tog izdajničkog Odbora koji su radili protiv Prava i časti Crne Gore imali su, na primjer, povlasticu da u svakom trenutku mogu da idu u neutralnu zemlju i da se vraćaju u Francusku, u doba kad je svaki premještaj bio strogo zabranjen ostalim Crnogorcima koji su ostali odani patrioti.

Francuska cenzura pravila je smetnje svemu onome što je pisano u korist istine i časti Crne Gore

Mogu se, sa dokazima u ruci, navesti slučajevi kad su francuske vlasti odbile vizu za Švajcarsku Crnogorcima koji su radili u zvaničnim misijama za Crveni krst Crne Gore, dok su tim istim osobama izdavane vize nekoliko dana kasnije na intervenciju pomenutog Odbora. Izlazak iz Francuske, čak i za putovanje u Italiju, bio je zabranjen ne samo pojedinim Crnogorcima, već i zvaničnim delegatima crnogorske vlade koju je priznala vlada Francuske Republike.
Otpadnici o kojima govorimo su kod francuske cenzure uživali posebne povlastice. Bilo im je dozvoljeno, kao i svim srpskim agentima uopšte, da klevetaju Crnu Goru i njenog kralja, dok se drugoj strani uskraćivalo elementarno pravo legitimne odbrane. Crnogorska vlada posjeduje dokaze koji nepobitno pokazuju da je cenzura išla čak dotle da je sama protežirala crnogorske otpadnike od opravdanih optužbi koje su protiv njih dizali njihovi zemljaci koji su ostali vjerni domovini. Isto tako, crnogorska vlada posjeduje dokumenta koja utvrđuju da je cenzura pravila smetnje svemu onome što je pisano u korist istine i časti Crne Gore. Navedimo, među mnogobrojnim, slučaj jedne ode posvećene Crnoj Gori engleskog pjesnika Tenisona, kao i odlomak iz članka koji je g. Klemanso napisao u januaru 1916. kao novinar, u korist Crne Gore, u svom listu “L`Homme Enchayno” (“Okovani čovjek”), članka čije preštampavanje je francuska cenzura bila zabranila. Možda ne bi bilo suvišno da se primijeti da se sve ovo događalo u trenutku kad je francuska vlada bila zabranila štampi objavljivanje svakog napisa nepovoljnog za Austriju, iako su Austrija i Francuska tada bile u punom jeku rata.
3. Od dana kada se crnogorska vlada smjestila u Francuskoj, francuska, engleska i ruska vlada su joj odobrile mjesečni kredit od 400.000 franaka, čiju jednu polovinu je uplaćivala francuska vlada, a drugu vlada Velike Britanije. Nekoliko mjeseci kasnije, ta suma je smanjena na 200.000 franaka. Tu subvenciju, čak i tako umanjenu, francuska vlada nije davala za period od 20 mjeseci, tj. od 1. januara 1917. do 1. septembra 1918. Lišiti zvaničnu Crnu Goru prihoda koji za francusku vladu predstavljaju minimalan izdatak značilo je, očigledno, onemogućiti crnogorskoj vladi da opstane i da pomaže svoje zarobljenike i internirce, držane u koncentracionim logorima u Austriji i Njemačkoj, kao i nevoljnike koji su ostali u Crnoj Gori. Nasuprot tome, baš u to doba, sve ostale vlade, a posebno srpska, primale su od Francuske svu pomoć potrebnu za zadovoljenje sličnih potreba u njihovim državama. Stoga, Srbija je znala da vješto iskoristi bijednu situaciju u kojoj su se nalazili crnogorski zarobljenici i internirci. Brinula se da im pošalje malu pomoć koja im je davana jedino pod izričitim uslovom da se prethodno odreknu crnogorske države i da priznaju za suverena srpskog kralja Petra.
4. U času zaključenja primirja između saveznika i centralnih sila, Vlada Francuske Republike je zadržala u Francuskoj kralja i vladu Crne Gore pod izgovorom da savezničke trupe treba da uspostave red u našoj zemlji: to se vidi iz pisama Nj. eks. gospode Poenkarea i Pišona od 4. i 24. novembra 1918. Zabrana da se vrate u svoju zemlju, dostavljena Njegovom veličanstvu kralju i vladi Crne Gore, prenesena je u ime vlade Republike crnogorskoj vladi preko Njegove ekselencije g. Delaroš-Vernea, poslanika Francuske Republike kod crnogorske vlade, koji je 16. i 19. novembra 1918. izvolio upoznati Kraljevsku vladu da će, u protivnom, vlada Republike prekinuti diplomatske odnose sa Crnom Gorom i spriječiti njene predstavnike da iz jedne francuske banke podignu potrebnu sumu za to putovanje. U isto vrijeme, svojim saopštenjem od 22. oktobra 1918. i gorepomenutim pismima Nj. eks
gorepomenute gospode Pišona i Poenkarea, vlada Republike, kao što smo već pokazali, garantovala je da će savezničke trupe poštovati suverenitet i ustavne institucije Crne Gore.
Međutim, ta obećanja vlade Republike, obećanja koja crnogorska vlada s pravom smatra obavezama časti datim od vlada velikih sila u ime kojih je djelovala francuska vlada, nijesu održana. U stvari, general Franše d`Epere i savezničke trupe stavljene pod njegovu komandu djelovali su sasvim
suprotno. Prije svega, nijesu francuske trupe ušle u Crnu Goru, kao što je bilo obećano u pismu g. Poenkarea od 29. novembra 1918, već srpske trupe i komitadžije sa nekoliko veoma slabih francuskih
odreda.
Srpske trupe koje su tada okupirale Crnu Goru nijesu se nalazile samo pod vrhovnom komandom generala Franše d`Eperea, već i pod direktnom komandom francuskog generala Venela. Zatim, potpuno suprotno obećanjima, te trupe na najbrutalniji način povređuju suverenitet Crne Gore, iako je vlada Republike obećala da će “poštovati ustavne vlasti kao i slobode crnogorskog naroda”.

Francuzi su 1919. pod maskom Crvenog krsta tajno poslali municiju srpskom garnizonu na Cetinju

Okupacione trupe generala Franše d`Eperea, koje su u oktobru 1918. ušle u Crnu Goru, bile su praćene sa desetak crnogorskih otpadnika, srpskih agenata koji su do tada živjeli u Francuskoj gdje su vodili klevetničku kampanju protiv svoje domovine. Uz pomoć tih trupa, ovi agenti su uzurpirali suverenu vlast Crne Gore, ukinuli Ustav, imenovali vlasti, na silu organizovali izbore povoljne za njihove namjere i sazvali skupštinu svojih agenata koju su nazvali “Velika narodna skupština”. Ovaj skup, lišen svake zakonske osnove, proglasio je prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. Iz navedenog proizlazi jasno da vojska pod komandom generala Franše d`Eperea ne samo da nije poštovala Ustav zemlje, kao što je to bila obećala vlada Republike, već nije čak poštovala ni slobodu i osjećanja crnogorskog naroda, koji je bio i još uvijek je jednodušno protiv prisajedinjenja Crne Gore Srbiji. I to nije sve.
Savezničke trupe su se otvoreno stavile na stranu uzurpatora. Evo za to nekoliko dokaza. U januaru 1919. prilikom krvavog sukoba između srpskih trupa i pobunjenih Crnogoraca, francuske trupe su se jako zauzele za Srbe. U mjestu Vir, jedan francuski mitraljeski odred je oružanom silom spriječio prelazak preko jednog mosta jednom odredu Crnogoraca koji su protestovali i išli na Cetinje. General Venel, kao vojni guverner, uvijek je u našoj zemlji bio u pratnji crnogorskih otpadnika, plaćenika Srbije, o kojima smo već govorili, pa je čak odbio da primi izaslanike stanovništva koji su dolazili da mu
izlože svoje žalbe.
General Franše d`Epere je usvojio isto držanje tokom svog boravka u Crnoj Gori u februaru 1919. Njegova pristrasnost je išla tako daleko da je učestvovao zvanično na banketu koji su, u njegovu čast, na Cetinju organizovali uzurpatori legalne vlasti savezničke Crne Gore.
Tokom crnogorskog ustanka protiv okupacionih srpskih trupa koji se zbio početkom januara 1919, crnogorski ustanici su opkolili srpski garnizon na Cetinju. Kad je garnizon bio spreman da se preda,
francuska komanda u Kotoru (čiji šef je bio general Venel) mu je automobilom poslala artiljerijsku municiju sakrivenu među zalihama Crvenog krsta koje su pratili francuski vojnici i zbog toga su ih
crnogorski pobunjenici pustili da prođu.
5. Odgovornost francuske vlade u nasilnoj aneksiji Crne Gore potvrđuje se, najzad, i sljedećim činjenicama:
Pošto je vidjela da su legalni predstavnici Crne Gore i crnogorski patrioti bili spriječeni da se vrate u svoju zemlju, predviđajući zločinačke namjere srpske vlade, crnogorska vlada je na vrijeme zamolila vladu Republike, svojim notama od 27. oktobra 1918. br. 2223, od 28. oktobra br. 2224, od 2. novembra br. 2241, od 6. novembra br. 2255, da isto tako ne dozvoli izlazak sa teritorije Republike desetini crnogorskih podanika, agenata Srbije koji su, kao što smo to gore naveli, uz pomoć savezničkih trupa, uzurpirali legalnu vlast u Crnoj Gori i na silu proglasili njeno pripajanje Srbiji. Ova zabrana bi imala za cilj da ih spriječi da počine zločine koje su kasnije zaista i počinili.
Notom od 17. novembra 1918. dostavljenom preko opunomoćenog ministra g. Delaroš-Vernea, vlada
Republike je odgovorila crnogorskoj vladi da su date instrukcije nadležnim francuskim vlastima da se ne
dozvoli odlazak licima navedenim u pomenutim notama.
Ipak, uprkos tim uvjeravanjima, sve te osobe su mogle slobodno da otputuju iz Francuske i upravo uz njihovu pomoć je počinjen srpski zločin u Crnoj Gori. Jedan od tih poznatih srpskih agenata je otišao čak do Avra da tamo dočeka 300 jugoslovenskih “dobrovoljaca” sa kojima se ukrcao na jedan francuski parobrod u Tulonu, koji je kretao za Crnu Goru, pošto im je prethodno obukao francuske uniforme. Nekoliko dana kasnije, ti navodni dobrovoljci su ubijali crnogorske građane koji su se usudili da ne priznaju aneksiju Crne Gore od strane Srbije.
S druge strane, kad je Crnogorsko poslanstvo u Parizu, pismom od 20. novembra 1919, br. 2838, zatražilo vize za tri činovnika crnogorske vlade koji su namjeravali da idu u Crnu Goru, ne samo da su vize bile odbijene, već su im pasoši zadržani. Dvojica od njih, koji su iz porodičnih razloga morali ipak da se vrate u Crnu Goru, nešto kasnije su zatražili srpske pasoše. Sa tim pasošima, odmah im je bilo omogućeno da otputuju. Isti slučaj bio je sa svim crnogorskim patriotima, jer, protivno svim međunarodnim pravilima, francuske vlasti su ih sprječavale da napuste teritoriju Republike. Počeli su da im to dozvoljavaju tek u jesen 1919.
Uprkos svim nasiljima koje su vršile savezničke trupe u Crnoj Gori i uprkos svim nepravdama i uvredama kojima su bili izloženi Njegovo veličanstvo kralj i crnogorska vlada, zločinački plan Srbije za nasilnu aneksiju Crne Gore nije mogao biti ostvaren zbog nepopustljivog otpora crnogorskog naroda u zemlji i crnogorske vlade u inostranstvu.

Crnu Goru su gurali u naručje Petra Karađorđevića i nije ih zanimalo šta Crnogorci misle o svom kralju

Da bi onemogućila opstanak crnogorske vlade, Vlada Francuske Republike, pošto je, kao što je pokazano, predala crnogorsku teritoriju Srbiji, obustavila joj je uplatu mjesečnih avansa od 100.000 franaka, obavještavajući je o toj mjeri 27. oktobra 1919, iako nije izvršila uplatu za mjesec oktobar, kao što je to radila prethodnih mjeseci.

***
Nakon ovog iskrenog i lojalnog izlaganja činjenica, Vlada Kraljevine Crne Gore želi da vjeruje da će vlada Vaše ekselencije, bez sumnje pristrasno i nepotpuno informisana od strane zainteresovanih faktora, shvatiti svu veličinu nepravde učinjene savezničkoj Crnoj Gori, i da će znati, isto tako lojalno kako to čini crnogorska vlada, da prizna da nije u interesu francuskog naroda, niti u interesu civilizovanog svijeta, da ta nepravda bude sankcionisana odlukom koju nam je vlada Vaše ekselencije dostavila 20. decembra 1920. U toj nadi, Kraljevska crnogorska vlada, svjesna svog prava, ubijeđena u pravednost stvari crnogorskog naroda, uvjerena da radi za zajedničko dobro velikog francuskog naroda i mučeničke Crne Gore, akt vlade Vaše ekselencije smatra običnim prekidom diplomatskih odnosa između Crne Gore i Francuske.
Izvolite primiti, Ekselencijo, izraze mog najdubljeg poštovanja.
(potpisan): J. S. Plamenac, predsjednik Ministarskog savjeta i ministar spoljnih poslova Crne Gore

MEMORANDUM KRALJEVSKE VLADE CRNE GORE O PRAVU NA SLOBODNO OPREDJELJENJE CRNOGORSKOG NARODA, UPUĆEN 8. APRILA 1920. MIROVNOJ KONFERENCIJI U SAN REMU, KAO I VLADAMA VELIKIH SILA

Ministarstvo spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore
Neji na Seni, 8. aprila 1920.

Kraljevska vlada Crne Gore imala je čast da protestuje, svojom notom od 21. februara o. g. kod Mirovne konferencije u Londonu protiv moguće odluke koja nalaže plebiscit u Crnoj Gori, pokazujući da će ta odluka biti udar na dostojanstvo Crne Gore kao suverene, nezavisne i savezničke države. Istom notom, Kraljevska vlada se isto tako digla protiv mogućeg ustupanja od strane Mirovne konferencije, izvjesne autonomije Crne Gore – kao što je to dao pretpostaviti u svom govoru Nj. eks. g. Bonar Lo, 12. februara o.g. u Donjem domu – zato što bi ona tako bila lišena, ona koja se dobrovoljno svrstala na stranu saveznika i u toku svjetskog rata žrtvovala 50% svoje vojske i trećinu stanovništva, čak i prava na plebiscit koje je odobreno neprijateljskim pokrajinama Šlezvigu i Šleziji. No, na svoje veoma veliko iznenađenje, Kraljevska vlada je nedavno saznala iz govora Nj. eks. lorda Kerzona, održanog 11. marta o. g. u Domu lordova, da postoji jedan novi način da se nađe rješenje za crnogorsko pitanje, način koji nema presedana u istoriji.
Prema toj izjavi Nj. eks. lorda Kerzona – ako je to Kraljevska vlada dobro shvatila – Vlada Velike Britanije smatra od sada Crnu Goru sastavnim dijelom Jugoslavije, kad izjavljuje da će crnogorski narod imati priliku da se izjasni o svojoj sudbini u okviru Konstituante, zajedno sa ostalim Jugoslovenima. Dosadašnje držanje tri velike sile prema Crnoj Gori i njihova solidarnost u brojnim nepravdama učinjenim njihovom malom ali vjernom savezniku, navodi Kraljevsku vladu da vjeruje da Mirovna konferencija dijeli mišljenje Vlade Velike Britanije.
Iz tog razloga, Kraljevska vlada Crne Gore unaprijed i veoma energično protestuje protiv eventualnog rješenja tako sagledanog crnogorskog pitanja, i istovremeno ima čast da primijeti da Mirovna konferencija ne može da donese jednu takvu odluku koja ne bi bila zasnovana na pravu, ni na moralu, zato što bi sudbina crnogorskog naroda tada bila odlučena samovoljno i bez prethodne konsultacije. Tri velike sile bi počinile ne samo najveću povredu prava i međunarodnog morala, već bi namjerno donijele odluku koja bi bila u očiglednoj suprotnosti sa njihovim prethodnim odlukama po ovoj temi. Kraljevska vlada Crne Gore ima čast da skrene pažnju Mirovne konferencije na nekoliko činjenica koje su u suprotnosti sa onim što vlade velikih sila odlučuju o sudbini Crne Gore bez prethodnog konsultovanja crnogorskog naroda.

Nj. eks. lord Kerzon, u navedenom govoru, nije dao ni jednu činjenicu koja bi opravdala njegovo stanovište i koja bi objasnila zašto i kako predstavnici crnogorske države, nezavisne i suverene, treba da učestvuju u konstituanti Jugoslavije, druge nezavisne i suverene države. Da predstavnici Crne Gore uzmu učešća u jugoslovenskoj konstituanti, moglo bi se dogoditi samo ako Crna Gora, voljom svog naroda, dakle legalno, postane sastavni dio jugoslovenske države. No, crnogorski narod se do sada nikada nije izjasnio u tom smislu.
Uostalom, lord Kerzon je, takođe, to priznao u svom govoru u Domu lordova.

Prvo: Nj. eks. lord Kerzon je rekao:
“Ne mogu da izrazim nikakvo mišljenje o njegovom stavu (crnogorskog naroda) u pogledu svog kralja, zato što ga ne znam.” (“I do not express any opinion as to what may be their attitude (the people of Montenegro) towards their king, because that I do not know”).

Časni grof De Salis izvijestio je da je Podgorička skupština bila farsa organizovana od srpske vlasti

Drugo: Nj. eks. g. ministar spoljnih poslova Velike Britanije kasnije se izjasnio ovako: “Prema tome, mislim da joj (Crnoj Gori) treba dati priliku, koja će se uskoro ukazati, da uzme ušešća zajedno sa drugim Jugoslovenima, ako to želi, u stvaranju jedne velike jugoslovenske države.” (“Éand, I think therefore, that she (Montenegro) ought at least to be offered the opportunity, which will presently be presented to her in common with the Yugoslavs elsewhere of obtaining her share if she so desires it, in the creation of a great yugoslav State).
Kraljevska vlada Crne Gore konstatuje da Vlada Velike Britanije ovom odlukom priznaje da vlade velikih sila još ne znaju da li je želja crnogorskog naroda “da učestvuje u stvaranju jedne velike jugoslovenske države”.
Prema tome, Kraljevska vlada se s pravom pita: “Na osnovu kojeg prava ili koje činjenice velike sile su mogle smatrati Crnu Goru sastavnim dijelom Jugoslavije i tražiti od Crnogoraca da se odlučuju u okviru jugoslovenske ustavotvorne skupštine kad te iste velike sile priznaju da ne znaju da li to odgovara ili ne želji crnogorskog naroda?”
Treće: Nj. eks. ministar spoljnih poslova Velike Britanije uzvolio je priznati, u pomenutom govoru, da tobožnja Narodna skupština, koju je sakupila srpska vojska u novembru 1918. i koja je, u to doba, proglasila ujedinjenje Crne Gore i Srbije, nije bila zakonita.
Uostalom, izvještaj časnog grofa de Salisa, poslanika Velike Britanije u Vatikanu, koji je sastavljen nakon jedne višemjesečne istrage koju je sproveo lično u Crnoj Gori 1919. i koji se nalazi u posjedu vlade Njegovog britanskog veličanstva, potvrđuje da je Podgorička narodna skupština bila samo jedna farsa koju su organizovale srpske vlasti i nekoliko plaćenih agenata. No, odluka jedne takve Narodne skupštine mogla je činiti jedini razlog koji bi naveo Mirovnu konferenciju da Crnu Goru smatra sastavnim dijelom Srbije.
Ali, Mirovna konferencija nije priznala tu krivotvorenu Narodnu skupštinu. Sa dva akta ona je poništila tu tobožnju odluku o ujedinjenju Crne Gore i Srbije. Prvi put u januaru 1919. kad je Vrhovni savjet odbacio namjeru Srbije, koja se zasnivala na odluci tobožnje Narodne skupštine, da predstavlja Crnu Goru na Mirovnoj konferenciji, kao sastavni dio Srbije. Vrhovni savjet je u to vrijeme priznao, u načelu, pravo Crne Gore da ima delegata na Mirovnoj konferenciji. Samim tim, Vrhovni savjet je pokazao da još uvijek smatra Crnu Goru nezavisnom i suverenom državom i iz tog razloga velike sile drže još i danas svoje diplomatske predstavnike kod crnogorske vlade.
Drugi put, 22. januara 1919, Mirovna konferencije je poništila odluku te lažne Narodne skupštine kada je Nj. v. kralj Crne Gore poslao, uz saglasnost crnogorske vlade, a na zahtjev Vrhovnog savjeta, poruku u kojoj moli crnogorski narod da prekine svako prolivanje krvi i da ne pruža otpor srpskim trupama, zato što velike sile garantuju Crnoj Gori pravo na slobodno opredjeljenje. Da je Mirovna konferencija tada priznala odluku falsifikovane Narodne skupštine, ona ne bi garantovala Crnoj Gori pravo na slobodno opredjeljenje jer bi to bilo izlišno. Sam tekst poruke je pripremila i saopštila crnogorskom narodu Mirovna konferencija.
Kraljevska vlada Crne Gore ima čast da podsjeti Mirovnu konferenciju na nekoliko drugih činjenica koje jasno pokazuju da velike sile nijesu do sada smatrale Crnu Goru sastavnim dijelom Jugoslavije, već kao suverenu i nezavisnu državu.
U aneksu memoranduma od 9. decembra 1919. koji su potpisali prvi predstavnici Francuske, Sjedinjenih
Američkih Država i Velike Britanije (tačka II) piše:
“Pravo kontrole na rijeci Bojani i njenog korišćenja biće povjereno Savjetu Društva naroda sa ovlašćenjem da taj posao obavlja u njegovo ime bilo Italija, bilo država Srba, Hrvata i Slovenaca, i to sa svim odgovarajućim ograničenjima. Pretpostavlja se da će Crna Gora biti sastavni dio države Srba, Hrvata i Slovenaca.”
(The right to control the development of the Boyana river shall be vested in the Council of the Ligue of nations with power to delegate the work, either to Italy, or the Serb-Croat-Slovene State, under proper restrictions. It is assumed for this purpose that Montenegro will form a part of the Serb-Croat-Slovene State”.)
Ovaj odlomak pokazuje jasno da Mirovna konferencija ne smatra Crnu Goru sastavnim dijelom Jugoslavije, već da samo pretpostavlja da će to biti ako se crnogorski narod izjasni u tom smislu.

Brojna nadmoć srpskih poslanika značila bi vječito nametanje tuđe volje Crnogorcima

U memoaru Kraljevske vlade Italije od 10. januara 1920. predatom premijerima Velike Britanije i Francuske Republike, nalazimo sljedeći odlomak:
“Čitav politički sistem istočne obale Jadrana koji je od vitalnog interesa za Italiju, onako kako su ga sile potpisnice Londonskog ugovora zacrtale 1915, bio je poremećen Ustavom velike jugoslovenske države koja prijeti čak da apsorbuje Crnu Goru.”
Ovom karakterističnom priznanju Vlade Italije, izraženom u januaru o. g. a koje naglašava da Crna Gora nije dio jugoslovenske države, vlade Francuske Republike i Velike Britanije nijesu se u svojim odgovorima suprotstavile oprečnim mišljenjima što znači da one dijele takvo mišljenje Vlade Italije. Oslanjanjući se na sve što sam upravo imao čast da izložim, Kraljevska vlada Crne Gore je uvjerena da će se Mirovna konferencija saglasiti sa njom da nijedna činjenica niti ijedna mogućnost ne može postojati, a još manje pravo na osnovu kojeg bi velike sile mogle, naglim preokretom, smatrati Crnu Goru sastavnim dijelom Srbije i da, prema tome, crnogorski narod mora da učestvuje u jugoslovenskoj konstituanti čiji cilj nije da stvara već samo da organizuje već postojeću jugoslovensku kraljevinu.
Da bi crnogorski narod mogao da učestvuje u organizaciji jugoslovenske države, treba mu prethodno dati mogućnost da se potpuno slobodno izjasni da li želi, i pod kojim uslovima, da Crna Gora bude dio Jugoslavije zato što se, do sada, kao što smo to pokazali, on nije nikada ni u jednoj prilici izjasnio u tom smislu, što uostalom priznaju i same velike sile.
Postoje samo dva načina da se crnogorskom narodu da mogućnost da ispolji svoju želju u pogledu sopstvene budućnosti.
Prvi način je: izvršiti izbore za crnogorsku skupštinu u skladu sa Ustavom zemlje koji predviđa opšte pravo glasa. Da bi dala veću garanciju u pogledu slobode glasanja i izvršenja odluka Skupštine, crnogorska vlada je predložila da se u Crnu Goru pošalje jedna kontrolna komisija i da zemlju zaposjednu trupe Velike Britanije i Sjedinjenih Država.
Ako, iz bilo kog razloga, velike sile ne žele da prihvate ono što crnogorski narod na taj način odluči o svojoj sudbini i ako velike sile odbiju da poštuju elementarna načela međunarodnog prava i svoja svečana obećanja u pogledu vaspostavljanja Crne Gore i poštovanja njenog suvereniteta koji je pogažen u novembru 1918. od strane vojske Antante, pod komandom generala Franše d Eperea, onda preostaje samo jedan način – da se za Crnu Goru, zemlju slobodnu, suverenu i savezničku, naredi plebiscit kao što je to bilo učinjeno za njemačke pokrajine Šlezvig i Šleziju. U tom slučaju, takođe, Srbija bi morala da napusti Crnu Goru i da povuče sve svoje vojne i civilne organe; hiljade crnogorskih izbjeglica u Albaniji, Italiji i u drugim zemljama trebalo bi da se bezbjedno vrate u Crnu Goru, kao i oni koje je Srbija internirala, zatvorila ili regrutovala silom u njenu vojsku i prognala. Plebiscit bi trebalo da sprovede jedna međunarodna komisija kao u Šlezvigu i to dok je zemlja pod okupacijom trupa velikih sila.
Izvan ta dva načina ne postoje drugi za slobodno opredjeljenje naroda. Svaki drugi način bi bio samo izrugivanje prava na samoopredjeljenje.
Iz izjava koje je britanska vlada dala Parlamentu, Kraljevska vlada Crne Gore je spoznala stalnu njenu brigu da se ne protivi volji crnogorskog naroda. Mogla je da konstatuje istu brigu kod najviših predstavnika Republike.
No, obaveza crnogorskog naroda da izrazi svoju volju putem jugoslovenske konstituante ne bi bila samo narušavanje te volje, već o tome ne bi moglo biti govora.
U jugoslovenskoj konstituanti Crna Gora bi bila predstavljena samo sa 20 ili 25 poslanika prema 400 do 500 poslanika Srbije i ostalih jugoslovenskih zemalja. Ovi bi svojom prevelikom brojnom nadmoćnošću uvijek mogli da nametnu svoju odluku crnogorskim poslanicima.
Osim toga, ti predstavnici crnogorskog naroda u konstituanti, ako bi bili izabrani pod režimom srpskih vlasti i pod okom srpskih okupacionih trupa, ne bi mogli ni u kom slučaju biti pravi izraz volje crnogorskog naroda, najprije iz prostog razloga što u njihovom izboru ne bi učestvovala bar polovina Crnogoraca, to jest svi oni koji su internirani, zatočeni, regrutovani ili izbjegli u inostranstvo, i najzad oni koji su potražili sklonište u planinama; potom zato što će se srpske vlasti u izborima služiti svim načinima korupcije i terora koji su im već pomogli da sastave čuvenu “Podgoričku narodnu skupštinu” iz novembra 1918.

Francuski delegat Pol Mantu, zatajio je crnogorski zahtjev od 18.11.1920. za prijem u Društvo naroda

Uostalom, Kraljevska vlada smatra da je izlišno da insistira kod Mirovne konferencije na vladavini terora, koju je u Crnoj Gori zavela Srbija, naročito prema javnom i kategoričnom priznanju lorda Kerzona u Domu lordova, kad je rekao da ne može objelodaniti izvještaje grofa de Salisa u vezi sa istragom u Crnoj Gori, samo zbog toga što se plaši da Srbi ne sprovedu represalije prema ljudima koji su davali informacije časnom grofu de Salisu, iako je on radio po naređenju britanske vlade. Nakon te izjave, crnogorska vlada ne može da zna kakve garancije mogu da imaju velike sile u pogledu slobode glasanja u Crnoj Gori, pod srpskom okupacijom, ako je, kao što tvrde, stvarno žele.
Razlozi koje je crnogorska vlada imala čast gore da izloži pobijaju u isti mah jednu drugu mogućnost rješavanja crnogorskog pitanja, koju je zvanično raširila Srbija. Prema njoj, trebalo bi pod srpskim rukovođenjem i pod srpskom okupacijom sprovesti izbore za jednu isključivo crnogorsku konstituantu koja bi odlučila o sudbini Crne Gore. Pored razloga koje smo već izložili i koji se protive toj novoj insinuaciji, postoji još jedan koji odolijeva svakoj kritici: ako velike sile prihvate da Srbija spovede izbore za posebnu konstituantu, isključivo crnogorsku, one bi time priznale još jednom da Crna Gora nije dio Srbije, već da je zaista nezavisna država, jer drugačije ne bi imala pravo na zasebnu konstituantu. Ali, ako Crna Gora nije dio Srbije, srpske vlasti ne mogu, ni po kom pravu, da sprovedu izbore u Crnoj Gori i njihove trupe treba da napuste teritoriju Crne Gore, pošto nikakav razlog ne postoji za njenu okupaciju. Kao gore navedeno, taj slučaj bi isto tako bio način da se oduzme pravo na slobodno opredjeljenje crnogorskog naroda koje je, međutim, dato izvjesnim narodima koji, za ovo elementarno pravo, nijesu
prolili ni kap krvi.
Kraljevska crnogorska vlada je uvjerena da će Mirovna konferencija, zaštitnica međunarodnog prava i pravde, pristati da ispita sa dobronamjernom pažnjom, ove nepobitne činjenice koje je Kraljevska crnogorska vlada imala čast da izloži u ovom memorandumu i da će htjeti da osigura crnogorskom narodu pravo da u punoj slobodi odlučuje o svojoj sudbini.
(potpisan): J. S. Plamenac, predsjednik Ministarskog savjeta i ministar spoljnih poslova Crne Gore
——————————————————————————–
Crna Gora pred Društvom naroda
Svojom notom od 18. novembra 1920. crnogorska vlada je zatražila prijem Crne Gore u Društvo naroda. Tim zahtjevom, crnogorska vlada je željela da izazove barem raspravu o crnogorskom pitanju, pošto je bila ubijeđena da Društvo naroda nije samo puko sredstvo u rukama nekih pobjednika, kako su mu prigovorile brojne istaknute političke ličnosti, između ostalih g. Harding, predsjednik Sjedinjenih Država, već areopag branilaca prava i međunarodnog morala, pred kojim će biti dopušteno da se čuje glas nejakih, isto kao i glas moćnih.
Međutim, jedan od francuskih delegata u Društvu naroda, g. Pol Mantu, direktor Političke sekcije Generalnog sekretarijata Društva naroda, kao što će se vidjeti iz njegovog dolje navedenog izvještaja, na V komisiji uspio je da zataji taj pravedni zahtjev crnogorskog naroda.
——————————————————————————–
1) NOTA KOJOM JE CRNOGORSKA VLADA ZATRAŽILA PRIJEM KRALJEVINE CRNE GORE U DRUŠTVO NARODA
Kraljevina Crna Gora, Ministarstvo spoljnih poslova, Rim, 18. novembra 1920.
Gospodinu Generalnom sekretaru Društva naroda,
Ženeva

Gospodine generalni sekretare,
U ime Kraljevske vlade Crne Gore, zakonitog predstavnika crnogorskog naroda, čast mi je da zamolim za
prijem naše države kao člana Društva naroda.
Ova molba Kraljevske vlade ne bi trebalo da se u ovom trenutku podnosi – jer bi trebalo da je Crna Gora, od prvog časa, članica Društva naroda, kao i sve ostale savezničke i udružene zemlje – da velike sile nijesu favorizovale nasilno prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, i da su poštovale pravo koje je imao njen narod da uživa zaštitu zakona koji upravljaju civilizovanim svijetom.
Zaista, uprkos svim naporima koji su ulagani da se Crna Gora liši svog pravnog personaliteta, ona se uvijek može predstaviti u Društvu naroda kao suverena, nezavisna država koju predstavljaju zakoniti kralj i vlada, uvijek priznati u međunarodnim odnosima. Njen suverenitet i nezavisnost ostaju uvijek netaknuti, sa međunarodnog stanovišta, kao što se vidi iz dokumenata objavljenih u memorandumu crnogorske vlade pod naslovom Crna Gora pred Društvom naroda (glava V i VI), koji je Kraljevska vlada imala čast da dostavi visokoj Skupštini svojom notom od 16. novembra 1920.

Velike sile treba da urade da srpske trupe napuste Crnu Goru ako žele da časno izvrše svoje obaveze

S druge strane, okupacija teritorije Kraljevine Crne Gore od strane srpskih trupa, izvršena protiv volje njenog naroda i koja traje već dvije godine, ne umanjuje niukoliko punovažnost međunarodnih prava naše države. Evo dokaza za to:
Za vrijeme primirja, Njegovo veličanstvo kralj i Vlada Crne Gore bili su zadržani u Francuskoj od strane vlade Republike, koja je djelovala u ime svih velikih sila, što je spriječilo vaspostavljanje crnogorske države. U isto vrijeme, Vlada Francuske Republike, u ličnosti Njegove ekselencije g. Pišona, ministra spoljnih poslova i Njegove ekselencije g. Poenkarea, predsjednika Republike, radeći ponovo u ime svih velikih savezničkih sila, garantovala je Njegovom veličanstvu kralju Crne Gore, njihovim pismima od 4. i od 24. novembra 1918. (čije kopije su u prilogu) poštovanje suvereniteta i ustavnih institucija savezničke države Crne Gore od strane savezničkih trupa koje se nalaze pod komandom generala Franše d` Eperea (uključujući i srpske trupe). Pored gore navedenih dokumenata, vidjeti glavu III memoranduma Crna Gora pred Društvom naroda, gdje su izloženi drugi dokumenti koji potvrđuju iste garancije.
Uprkos svim tim garancijama međunarodnog karaktera kojima je založena čast svih velikih saveznika Crne Gore, srpske trupe koje su pretendovale da su oslobodilačke, pod komandom francuskog generala Venela, očito kršeći svečane obaveze francuske vlade i protiv svakog načela lojalnosti i časti, proglasiše nasilnu aneksiju Crne Gore. (Vidjeti isto tako glavu III memoranduma Crna Gora pred Društvom naroda). Kao odgovor na tu brutalnu povredu prava crnogorskog naroda, on se digao na oružje protiv svojih ugnjetača. Njegov otpor bez prestanka još i danas traje.
Osim toga, nasilno prisajedinjenje Crne Gore Srbiji bilo je poništeno odlukom Vrhovnog savjeta od 13. januara 1919. i drugim aktima Mirovne konferencije, pomenute u glavi V memoranduma Crna Gora pred Društvom naroda.
No, srpske trupe se nalaze u Crnoj Gori u istom svojstvu kao što su se nalazile austrougarske trupe za vrijeme okupacije, u našoj zemlji i u Srbiji, i njemačke trupe u Belgiji i u sjevernim krajevima Francuske. Prema tome, velike sile treba da urade da srpske trupe napuste Crnu Goru, ako žele časno da izvrše svoje najsvečanije obaveze.
Kraljevska crnogorska vlada ne sumnja nijednog trenutka da će ta evakuacija biti naređena, tim prije što se nalazimo u vremenu kad je Vrhovni savjet, da bi kaznio nasilje prema Belgiji, taj zločin okvalifikovao kao najveću povredu međunarodnog morala i neprikosnovenog autoriteta ugovora. Prema tome, ništa ne ometa prijem Kraljevine Crne Gore u Društvo naroda.
Izvolite primiti, gospodine generalni sekretare, izraze mog dubokog poštovanja.
(potpisan): J. S. Plamenac, predsjednik Ministarskog savjeta i ministar spoljnih poslova Crne Gore

2) IZVJEŠTAJ GOSPODINA POLA MANTUA (FRANCUSKOG DELEGATA), DIREKTORA POLITIČKE SEKCIJE GENERALNOG SEKRETARIJATA DRUŠTVA NARODA, UPUĆEN V KOMISIJI DRUŠTVA

Pitanje sadašnjeg postojanja jedne nezavisne države Crne Gore nikad nije bilo riješeno. Na Mirovnoj
konferenciji 1919. Crna Gora je bila upisana na listi država koje treba da učestvuju u pregovorima, ali niko nije priznat kao kvalifikovan da je predstavlja.
Gospodin Plamenac, potpisnik priloženog pisma, predstavlja kralja Crne Gore, koji je u izgnanstvu. Jedna crnogorska skupština, sakupljena 1918, proglasila je njegovo zbacivanje sa prijestola i ujedinjenje sa jugoslovenskom državom. Istina je da je punovažnost te odluke, kao i samog mandata Skupštine sporna, jer je Skupština izabrana, kako kažu njeni protivnici, pod pritiskom Srba i okružena srpskim bajonetima.
Istina je da se nepodijeljena opozicija izjasnila protiv bezuslovnog prisajedinjenja jugoslovenskoj državi. No, nemoguće je odmjeriti snagu i procijeniti iskrenost izraženih mišljenja i jedne i druge strane, a u očima Jugoslovena, Crna Gora je postala sastavni dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Bez prejudiciranja ovog pitanja, čini se da je razborito da se Crna Gora ne primi u Društvo, na molbu jedne, u najmanju ruku, osporavane vlade, a koja danas boravi u inostranstvu.
25. novembra 1920. Pol Mantu

3) ODGOVOR KRALJEVSKE CRNOGORSKE VLADE UPUĆEN 15. FEBRUARA 1921. GENERALNOM SEKRETARU DRUŠTVA NARODA, NA IZVJEŠTAJ OD 25. NOVEMBRA 1920. GOSPODINA POLA MANTUA (FRANCUSKOG DELEGATA), DIREKTORA POLITIČKE SEKCIJE GENERALNOG SEKRETARIJATA DRUŠTVA NARODA

Kraljevina Crna Gora, Ministarstvo spoljnih poslova Rim, 15. febrauar 1921.
Gospodinu generalnom sekretaru Društva naroda, Ženeva

Gospodine generalni sekretare,
Notom od 18. novembra 1920. imao sam čast da, u ime Kraljevine Crne Gore, zamolim za prijem Crne Gore u Društvo naroda.
25-og istog mjeseca, direktor Političke sekcije Generalnog sekretarijata Društva naroda, g. Pol Mantu, izvolio je uputiti V komisiji notu, br. 20-65-6, u kojoj je toj komisiji predložio da odbije prijem Crne Gore
u Društvo.
Postojanje crnogorske države nije nikada dovedeno u sumnju prije datuma sastavljanja Mantuove note Taj predlog g. direktora Političke sekcije obrazložen je na sljedeći način:

1. Pitanje današnjeg postojanja nezavisne države Crne Gore nikada nije bilo riješeno;
2. Crnu Goru nije niko predstavljao na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919, jer “niko nije bio priznat kao kvalifikovan da je zastupa”;
3. Sadašnji predsjednik Ministarskog savjeta Crne Gore (Vlade) predstavlja samo kralja te zemlje;
4. Kralj se nalazi u izgnanstvu;
5. Jedna crnogorska skupština proglasila je 1918. svrgnuće suverena i “ujedinjenje sa jugoslovenskom
državom”. “Istina je da je punovažnost te odluke i samog mandata Skupštine, kako kažu njeni protivnici, sporna”;
6. Crna Gora je, u očima Jugoslovena, postala “sastavni dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”, i, najzad
7. Sadašnja Vlada Crne Gore je “u najmanju ruku osporavana i sada boravi u inostranstvu”.

Slobodan sam da podnesem g. generalnom sekretaru nekoliko objašnjenja o motivima koje je g. Mantu smatrao za shodno da podnese Društvu naroda i na osnovu kojih je zaključio da “izgleda razborito da se Crna Gora ne primi u Društvo”.
Kao prvo, iz niza argumenata koje je naveo g. direktor Političke sekcije, izdvaja se glavna ideja da je crnogorsko pitanje u nadležnosti jednog međunarodnog suda i da čeka svoje rješavanje koje, neshvatljivo zašto, kasni. Bilo bi, dakle, vrlo logično i pravedno od strane g. Mantua da svoj predlog o odbijanju prijema Crne Gore u Društvo naroda podvrgne jednom dubokom, slobodnom i nepristrasnom ispitivanju ovog značajnog međunarodnog pitanja i u skladu sa plemenitim idejama koje služe kao osnova Društva naroda.
Ovo kao prva konstatacija što se tiče ideja i namjera koje izgleda da su inspirisale dokument g. direktora Političke sekcije. Evo sada nekoliko primjedaba na same argumente, koji su služili kao premise za njegov zaključak:
Prva konstatacija g. Mantua, to jest da “pitanje današnjeg postojanja jedne nezavisne države Crne Gore nikad nije bilo riješeno”, bila bi, kad bi bila tačna, optužba, ili, u najmanju ruku, prijekor velikim silama koje su učestvovale na Mirovnoj konferenciji. Ali, postojanje crnogorske države nije nikada dovedeno u sumnju prije datuma sastavljanja note g. Mantua, jer su velike sile u tom trenutku imale svoje diplomatske predstavnike kod Kraljevske crnogorske vlade. Ali, kakav je da je, ovaj argument postavlja pitanje u svoj njegovoj širini, kao da spada u nadležnost novog svjetskog suda – Društva naroda.
Druga konstatacija sadržana u noti g. Mantua, a koja se odnosi na odsustvo Crne Gore na Mirovnoj
konferenciji, predstavlja takođe novu optužbu protiv velikih sila. G. Mantu i sam priznaje da je Crna Gora
bila upisana na listi država koje je trebalo da uzmu učešća u pregovorima. I zaista, Vrhovni savjet
saveznika bio je odlučio u januaru 1919: ” Crnu Goru će predstavljati jedan delegat, ali propisi koji se
odnose na imenovanje tog delegata biće utvrđeni tek onda kad politička situacija te zemlje bude
rasvijetljena.”
Neučešće Crne Gore ne proističe, dakle, iz činjenice da “niko nije bio priznat kao kvalifikovan da predstavlja Crnu Goru”, već upravo iz unaprijed donesene odluke nekih članova Vrhovnog savjeta da se crnogorsko pitanje ne rasvjetljava, ne samo tokom trajanja Mirovne konferencije, nego, ako je moguće, nikada. Zaista, lako je shvatiti da je Vrhovni savjet mogao, da je htio, od početka 1919. da sazna pravo mišljenje crnogorskog naroda i da tako tačno spozna situaciju, koja bi, naravno, bila u korist prijema jednog delegata Kraljevske crnogorske vlade na Mirovnu konferenciju. (Vidjeti prvi naš prilog, zvaničnu
publikaciju “Crna Gora pred Konferencijom mira”).
Treća tvrdnja g. Mantua, tj. da sadašnji predsjednik Vlade Crne Gore ne predstavlja zemlju, u očiglednoj je protivurječnosti sa članom 75 Ustava zemlje koji određuje da u slučaju da je jedan od zakonodavnih faktora – Kruna ili Skupština – višom silom spriječen da vrši svoje funkcije, drugi ih punopravno preuzima. Ovaj pravni momenat pojavio se za vrijeme rata. Pošto nije mogao da se u inostranstvu stvori potreban “kvorum” crnogorskih poslanika zbog neprijateljske invazije, kralj Crne Gore je bio primoran da preuzme izvjesne funkcije poslaničke Skupštine. Takvo stanje stvari bilo je, uostalom, priznato kao zakonito od strane svih velikih savezničkih sila.
Invazija Crne Gore od strane srpskih trupa, poslije austrijskih, predstavlja, po priznanju g. Mantua, nezakonit čin, jer on priznaje da sadašnje pitanje nezavisnosti te zemlje čeka odluku velikih sila. Lako je, dakle, zaključiti da ništa nije izmijenilo stanje koje su stvorili austrougarski osvajači, i, da prema tome, pravni i međunarodni položaj sadašnje crnogorske vlade velike sile treba da smatraju kao što je bio za vrijeme austrougarske okupacije i, u skladu sa tim, podrazumijeva priznavanje sadašnje vlade kao jedinog i zakonitog predstavnika Kraljevine Crne Gore.

Jedini organ koji je imao pravo da liši prijestola kralja Nikolu bila je redovna crnogorska Skupština

Istovjetan slučaj, uostalom, bio je sa Belgijom za vrijeme rata, kad ni predstavnička Skupština, ni Senat nijesu sačinjavali potrebni “kvorum”. Belgijski kralj je tako tokom čitavog trajanja neprijateljstava vršio trostruku funkciju: predstavničke Skupštine, Senata i Krune. Velike sile su priznale tadašnju belgijsku vladu kao zakonitu i suverenitet Belgije nikada nije doveden u sumnju.
Argument na koji se zatim poziva g. Mantu, a koji bi bio nepovoljan za pravedan zahtjev crnogorske vlade, to jest da se kralj Nikola nalazi “u izgnanstvu”, nije u skladu sa stvarnim stanjem stvari; niti ide u prilog tezi koju nota g. direktora Političke sekcije nastoji da odbrani. Zaista, ako kralj Crne Gore sada boravi u inostranstvu, to nije stoga što je u izgnanstvu već, naprotiv, što je vlada Republike nametnula neku vrstu interniranja tome šefu jedne savezničke države, koji je, za vrijeme rata i pred zajedničkim neprijateljem, prebjegao u Francusku, u uvjerenju da će tamo naići na prirodno gostoprimstvo. (Vidjeti zvaničnu publikaciju “Crna Gora pred Društvom naroda”, str. 20 i 21). To interniranje kralja Nikole nije uostalom više tajna ni za koga, a za g. Mantua još manje nego za bilo koga drugog, jer g. direktor Političke sekcije mora u detalje da poznaje crnogorsko pitanje, kao saradnik Mirovne konferencije u
Parizu.
U ovakvim uslovima, prisilni boravak kralja u inostranstvu niukoliko ne mijenja njegov ustavni i međunarodni položaj, osim u mjeri u kojoj bi sila i samovolja velikih sila htjele da, uprkos pravdi, tome daju tumačenje povoljno za njihov plan aneksije i eksploatacije. Jedini organ koji bi imao pravo da liši prijestola kralja Nikolu bila bi redovna crnogorska Skupština. No, ona to nije uradila. Ona sama je bila ukinuta od strane srpske vojske i zamijenjena famoznom “Skupštinom” koju g. Mantu pominje u
navedenoj noti.
Pravna vrijednost te “Skupštine” je ne samo diskutabilna zato što to “govore njeni protivnici” već je ništavna, čak i po mišljenju same Mirovne konferencije i vlada velikih savezničkih sila. (Vidjeti dokumenta koja se na to odnose u memorandumu “Crna Gora pred Društvom naroda”, str. 30-36).

Uostalom, nelegalnost ovog skupa srpskih plaćenih agenata je dovoljno dokazana u navedenoj publikaciji (str. 20-30) i dokumentima objavljenim u I dijelu memoranduma “Crna Gora pred Konferencijom mira”.
Možda ne bi bilo suvišno da se naglasi da rečena “Skupština” nije proglasila “ujedinjenje sa jugoslovenskom državom” kao što to kaže g. Mantu, već upravo ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića (Vidjeti “odluku” Podgoričke “Skupštine” od 26. novembra 1918).
Dakle, taj argument, razmatran isto tako u njegovoj pravoj vrijednosti potvrđuje, takođe, opravdanost zahtjeva zvanične Crne Gore i okreće se protiv onih koji bi željeli da u njemu nađu opravdanje za neprilično ponašanje prema ovom lojalnom i vjernom savezniku. I sam g. Mantu priznaje djelimično ispravnost teze Kraljevske crnogorske vlade govoreći “da je istina da se jedna nepodijeljena opozicija izjasnila protiv bezuslovnog prisajedinjenja jugoslovenskoj državi.”
Sljedeća konstatacija g. Mantua da je Crna Gora postala ” u očima Jugoslovena sastavni dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca”, ne sadrži u sebi ništa što bi moglo da posluži kao argument za Drušvo naroda, jer bi zaista bilo čudno vidjeti da oni isti koji su prokrijumčarili našu zemlju izjavljuju da, po njihovom mišljenju, Crna Gora ne čini sastavni dio njihove države. Napominjemo ovdje da g. Mantu podiže tu državu na stepen “Kraljevine” Srba, Hrvata i Slovenaca, prije odluke ustavotvorne skupštine te zemlje.
Najzad, posljednji argument g. direktora Političke sekcije, da je sadašnja Vlada Crne Gore “u najmanju ruku osporavana”, sadrži prećutno i dragocjeno priznanje legalnosti rečene vlade, čija je legalnost stvarno jedino osporavana gorepomenutim faktorima, čija se pravna međunarodna vrijednost, kao što smo to gore izložili, ne može apsolutno uzeti u obzir. Prisilni boravak crnogorske vlade u inostranstvu takođe je dokaz više da su velike sile dopustile da slobodno djeluju uzurpatori slobode naše države, možda upravo sa ciljem da bi bilo “nemoguće odmjeriti snagu i procijeniti iskrenost izraženih mišljenja jedne i druge strane”, kao što to u svojoj noti konstatuje g. Mantu.
Prema prethodno rečenom, na osnovu svog prava, ubijeđena u najbolje namjere Društva naroda, crnogorska vlada najenergičnije protestuje protiv prećutnog odbijanja, zasnovanog na informacijama koje izvrću činjenice, njenog prijema u Društvo naroda i protiv neshvatljivog kolebanja da se užasna međunarodna nepravda učinjena prema Crnoj Gori stavi na dnevni red posljednjeg zasjedanja Društva naroda, da bi se rasvijetlio jedan zločin koji je postao opšte poznat.
Izvolite primiti, gospodine generalni sekretare, izraz mog visokog poštovanja.

(potpisan): J. S. Plamenac,
predsjednik Vlade i ministar spoljnih poslova Crne Gore
 

Tekst preuzet od: PATRIOTSKI POKRET OTPORA "LOVĆENSKE STRAŽE 1990."