Srbi – generali u NDH!

9. juna 2023.

Od ukupno 93 generala, u Pavelićevoj ustaškoj službi bilo je čak 13 srpskih oficira, među njima i jedan Pljevljak. Gotovo svi su bili na važnim položajima, neki su dobili najviša državna odlikovanja za zasluge, a većina je nakon rata prošla bolje od najviših hrvatskih funkcionera

Piše: Rade Jerenić (Ekspres)

Ustaška NDH osnovana je 11. aprila 1941. godine, a u januaru 1942. poglavnik Ante Pavelić izdao je naređenje da se ustanovi parlament nove države – Hrvatski državni sabor. Njegovi članovi nisu bili birani jer su sve stranke bile ukinute, već ih je postavljao Pavelić lično. Predsedništvo je imalo pet članova, a jedan od njih bio je Srbin – dr Savo Besarović, predratni advokat, kolega sa studija i lični Pavelićev prijatelj.

Sredinom rata Besarović je postao ministar u NDH. On je bio samo jedan od Srba koji su imali istaknutu ulogu u ustaškoj državi – recimo da je od ukupno 93 generala u NDH, 13 bilo Srba, i to na vrlo istaknutim položajima.

Naime, dosta austrougarskih visokih oficira Srba, Hrvata i Slovenaca prihvatilo je pogodnosti koje im je ponudila vojska Kraljevine SHS. Iako su poraženi u netom završenom ratu, našli su se na pobedničkoj strani, i to sa višim činovima: komandant ratnog vazduhoplovstva Austrougarske, general Milan Uzelac, Rudolf Majster, admirali Metod Koh, Dragutin Prica… Iz te grupe su pomenuta trinaestorica Srba koji su se stavili u službu Pavelićeve Nezavisne Države Hrvatske i u njoj imali čin generala.

Milan Uzelac

Srbin rođen u Mađarskoj, Milan Uzelac (1867-1953), zahvaljujući isticanju u službi, u činu potpukovnika 1912. godine bio je postavljen za prvog komandanta austrougarskog ratnog vazduhoplovstva. Za vreme njegovog komandovanja, uoči i tokom Prvog svetskog rata, austrougarsko vazduhoplovstvo je naraslo u ozbiljan i samostalan rod vojske. Njegove eskadrile ratovale su na istočnom (ruskom), italijanskom i balkanskom frontu. Posle rata nastanio se u Petrinji, u Hrvatskoj, i tu sačekao da mu Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine SHS poveri reorganizaciju vojnog vazduhoplovstva.

U penziju je otišao 1923, ali je ostao u jugoslovenskoj avio-industriji kao akcionar i član upravnog odbora fabrike aviona “Ikarus”.

Odmah po formiranju Nezavisne Države Hrvatske, u aprilu 1941. godine, prihvatio je ponudu ustaškog režima da u činu počasnog generala pomogne formiranju i organizovanju vazduhoplovstva NDH. Ustašama je bilo potrebno da imaju jednog uglednog Srbina sa tako visokim činom i to je korišćeno u propagandne svrhe. Otišao je iz aktivne službe u novembru iste godine, ali je ostao uz Pavelića do kraja.

Partizani su ga uhapsili 1945, ali je u zatvoru proveo samo dve godine. Nastavio je da prima penziju od novih vlasti do smrti, 1954. godine u Petrinji.

Mihajlo Lukić (1866-1961), rođen u hrvatskoj Podravini, bio je sin profesora muzike. Završio je vojne škole u Austrougarskoj i u njenoj vojsci učestvovao u Prvom svetskom ratu, ali je njegova karijera meteorski uspon doživela tek u vojsci Kraljevine Jugoslavije, u koju je ušao kao pukovnik. Tridesetih godina upućen je u Francusku na usavršavanje, a potom je držao katedru strategije na Vojnoj akademiji u Beogradu. Pred sam Drugi svetski rat unapređen je u generala i postavljen za komandanta jedinica koje su imale zadatak da spreče upad nemačkih snaga preko Slovenije. Pre prve bitke predao im se, a u vojsku NDH stupio je već u aprilu 1941.

Hrvatske vojne enciklopedije danas beleže da je „velikim ratnim operacijama zapovijedao od kraja 1941. do travnja 1943. kao zapovjednik 3. domobranskog zbora u Sarajevu. U tom je razdoblju bio u središtu najtežih bitaka u Bosni i Hercegovini te je vrlo često surađivao s Crnom legijom Jure Francetića”. U prevodu: između ostalog, komandovao je domobranima u bitkama na Neretvi i Sutjesci, u sadejstvu sa ustašama.

“Zbog velikih zasluga za izgradnju oružanih snaga NDH” dobio je titulu viteza i, između ostalog, odlikovan je „Hrvatskim trolistom 1. stupnja s hrastovim grančicama”. To odlikovanje dobili su samo Slavko Kvaternik, Jure Francetić, Rafael Boban i on.

Lepo društvo: Kvaternik je bio ađutant Svetozara Borojevića, a potom najbliži Pavelićev saradnik, maršal NDH i ministar vojni; druga dvojica, ustaše, opevani u stihovima: „Evo zore, evo dana, evo Jure i Bobana/ Evo zore, evo tića, evo Jure Francetića/ Na vrh gore Romanije, ustaški se barjak vije (…)/ Evo zore, evo dana, nema više partizana”.

Mihajlo Lukić izjašnjavao se kao Hrvat pravoslavac i bio jedan od osnivača marionetske Hrvatske pravoslavne crkve. Posle rata osuđen je na deset godina zatvora. Odležao je pet, a onda je pomilovan. Umro je u Zagrebu, kao penzioner.

Vitez je bio i general NDH, Đuro Gruić (1887-1945), Srbin rođen u Sremskoj Mitrovici. Drugi svetski rat zatekao ga je na mestu komandanta pozadine u Generalštabu vojske Kraljevine Jugoslavije. U NDH je bio na dužnosti načelnika Generalštaba Hrvatskih oružanih snaga i osoba od najvećeg Pavelićevog poverenja, pa ga je čak pratio u posetu Hitleru u septembru 1944. godine. Iako je u proleće 1945. ishod rata bio poznat, Grujić je zagovarao nastavak borbi. Pred partizanima je ipak pobegao u Austriju, ali su ga Britanci izručili partizanskim vlastima. Vojni sud u Beogradu osudio ga je na smrt. Na suđenju je izjavio: “Veliki broj Srba pravoslavaca je bio visoko pozicioniran u Hrvatskoj vojsci, a veliki broj civila, pravoslavaca i Srba svoju su obavezu prema državi odrađivali na druge načine.” Streljan je u jesen 1945. godine, jedini od svih Srba Pavelićevih generala.

Đuro Dragičević (1890-1980), rodom iz Kalesije u Bosni, u austrougarskoj vojsci stigao je, iako mlad, do čina kapetana. Za pokazanu hrabrost u Prvom svetskom ratu odlikovan je Krstom viteškog reda Marije Terezije, ordenom koji je ukupno dobilo samo 115 oficira. Vojnu službu nastavio je u Kraljevini SHS, a 6. aprila 1941. godine bio je pukovnik, pomoćnik zapovednika protivvazdušne odbrane jugoslovenske vojske. Odmah je prihvatio Pavelićev poziv i u NDH od 1941. godine bio je komandant artiljerije, a pred kraj rata prešao je u Berlin, da bude veza sa nemačkom vojskom. Rusi su ga zarobili, pa je dve godine proveo u logorima u Nemačkoj i još sedam u SSSR. Od 1954. živeo je u Austriji i tu je umro i sahranjen.

Zbog velikih zasluga za izgradnju oružanih snaga NDH, titulu viteza dobio je i pravoslavni Srbin Fedor Dragojlov (1881-1961). Njegov ratni put razlikovao se od drugih oficira pomenutih u ovom tekstu utoliko što posle Prvog svetskog rata, u kojem je imao čin generalštabnog potpukovnika, nije prešao u jugoslovensku vojsku. Vratio se u rodno Pančevo i do 1941. bio direktor pivare, a onda se preselio u Zagreb, tada glavni grad NDH, i postao načelnik jednog odseka u Generalštabu. Sledeće godine postao je general, a 1943. već je bio načelnik Generalštaba vojske NDH. Rukovodio je pojedinim operacijama u Bosni u kojima su počinjeni zločini nad Srbima. Po završetku rata Britanci su 1945. odbili da ga izruče Jugoslaviji iako je imao status ratnog zločinca, pa se preko Italije odselio u Argentinu. Sve do smrti vodio je ustašku propagandu protiv socijalističke Jugoslavije.

Ovi oficiri bili su na službi u domobranima, redovnoj vojsci NDH koja je stvarana i popunjavana mobilizacijom i regrutovanjem Hrvata i muslimana. Ali u Pavelićevoj državi postojala je i ustaška vojnica, partijska vojska ustaškog pokreta, slično kao što je to Vafen-SS (esesovci) bio za Nacističku partiju. Ustaše su bile dobrovoljci i isticale su se zverstvima prema Srbima. Najviši čin u njihovim jedinicma bio je krilnik.

A čin krilnika za života je zaslužio Dušan Palčić (1881-1963), pravoslavni Srbin rođen u Zagrebu! Ovaj austrougarski pa jugoslovenski oficir u NDH je bio načelnik Državne radne službe, ustrojene po uzoru na nacističku. Jednogodišnje učešće u njoj bila je obaveza propisana za sve građane oba pola pola između 19 i 25 godina života, a njen komandant Dušan Palčić imao je zvanje državni vođa rada. Umro je kao penzioner u Zagrebu, a sahranjen u porodičnoj grobnici na Mirogoju.

Domobranski general Milan Desović (1895-1960) rođen je u Pljevljima. Bio je oficir u Vojsci Kraljevine Jugoslavije, a u NDH je od jeseni 1941. do leta 1942. zapovedao delom hrvatske divizije koja se borila na Istočnom frontu, za šta je dobio nemački Gvozdeni krst. Posle toga bio je zapovednik u Petrinji, a potom vojni izaslanik NDH u Berlinu i Bratislavi. Na kraju rata zarobili su ga Amerikanci i 1946. predali našim vlastima. U Jugoslaviji je naredne godine bio osuđen na petnaestogodišnju robiju, ali je 1958. pušten na slobodu. Emigrirao je u Nemačku i umro u Minhenu 1968.

Jovan Iskrić (1884-1963), rodom iz Banatskog Karlovca, učestvovao je u Prvom svetskom ratu kao austrougarski oficir u bitkama u Srbiji. Tu su mu naši vojnici prostrelili pluća, ali se po oporavku vratio u jedinicu. I on pripada ekskluzivnoj grupi od 115 oficira koji su odlikovani Krstom viteškog reda Marije Terezije. Posle rata bio je oficir u Kraljevini Jugoslaviji, a od 1941. u NDH. Čin generala dobio je 1944, a umro je u Zagrebu 1961, kao penzioner.

Zanimljivo je da su posle rata Srbi generali u NDH prošli bolje od ostalih hrvatskih visokih funkcionera i oficira te propale države. Jedini koji je, uz streljanog Đura Gruića, iskusio kaznu do kraja je Zvonimir Strimaković (1891-1974), Srbin rođen u Zagrebu. Oficir od karijere, u NDH je zapovedao jedinicama koje su se borile protiv partizana i, između ostalog, bio zapovednik celokupne konjice. Posle rata odrobijao je svih 20 godina kazne u Staroj Gradiški, uporno odbijajući da se pokaje. Umro je u Zagrebu u 83. godini.

Lavoslav Milić (1890-1964) iz Karlovca čin generala imao je već u jugoslovenskoj vojsci. Bio je u intendantskoj službi jer zbog posledica ranjavanja u Prvom svetskom ratu nije bio za front. U NDH je odmah postao član Glavnog štaba domobrana zadužen za logistiku. Englezi su ga zarobili 1945. u Austriji i vratili partizanima. Osuđen je na 20 godina robije, ali je izdržao samo pet. Umro je u Zagrebu.

Miroslav Opačić (1881-?) iz seljačke porodice sa Korduna, bio je austrougarski i jugoslovenski oficir. Drugi svetski rat dočekao je kao general i odmah se stavio u službu NDH. Bio je nadzornik tehničkih trupa Kopnene vojske. O njegovoj posleratnoj sudbini ništa se ne zna, osim da je prešao u katoličanstvo.

Jovan Pribić (1885-?) imao je čin generala u jugoslovenskoj vojsci, a u službu u NDH stupio je 1941. Uz njegovo ime u enciklopedijskoj odrednici „Spisak generala i admirala Vojske Kraljevine Jugoslavije” stoji: „Odveden u zarobljeništvo 1943. godine, posle rata nije nastavio službu”. Ostali podaci nisu poznati.

Trinaesto ime na spisku Srba generala u NDH je Miloš Ožegović. Podaci o njemu još su oskudniji. U napred pomenutom „Spisku generala…” stoji samo: „Miloš Ožegović (1886-1944), pešadijski brigadni general. Penzionisan 1942. godine”.

Završimo ovu priču sudbinom prvopomenutog, dr Save Besarovića. Rođen 1889. u staroj srpskoj sarajevskoj porodici, bio je predodređen za visok položaj u društvu. Diplomu pravnika i doktorat stekao je na Univerzitetu u Zagrebu, a zatim je otvorio advokatsku kancelariju u Sarajevu i ubrzo nakon toga izabran za poslanika vladajuće Jugoslovenske radikalne zajednice Milana Stojadinovića. Sticajem okolnosti, upravo je dr Besaroviću u aprilu 1941. osoblje Vojnog muzeja iz Beograda predalo na čuvanje dragocene predmete kojima se kasnije izgubio svaki trag. Već na drugom zasedanju Hrvatskog državnog sabora položio je zakletvu Paveliću.

Posle rata osuđen je na smrt, a pre izvršenja smrtne kazne uzviknuo je: „Imao sam čast da sam bio ministar u Vladi NDH. Umirem kao Hrvat za svoju domovinu Hrvatsku. Živio dr Ante Pavelić! Živio hrvatski narod!”

Ukazom Ante Pavelića od 3. aprila 1942. osnovana je nekanonska Hrvatska pravoslavna crkva (HPC), kao plod nastojanja NDH da pokaže da nema progona Srba u Hrvatskoj i da se potpuno onemogući uticaj Srpske pravoslavne crkve.

Ruski emigrant, odbegli kaluđer Germogen postavljen je za patrijarha HPC, a veliku ulogu u tehničkim poslovima odigrao je Miloš Oberknežević. Beograđanin koji je u svom rodnom gradu (rođen 1910) završio Pravni fakultet, pred početak Drugog svetskog rata bio je službenik i pravni savetnik u administraciji Srpske pravoslavne crkve u Sremskim Karlovcima. Uoči samog rata mobilisan je kao sudski kapetan, a u aprilu 1941. zarobljen je u Sremu, koji je pripao NDH. Pušten je „zahvaljujući posredovanju hrvatskih prijatelja”, a Pavelić mu je poverio organizovanje HPC. Oberknežević je autor crkvenog ustava i dokraja rata Germogenov sekretar.

Nakon nekoliko godina provedenih u zatvoru posle rata, iselio se u Venecuelu, gde je imao kafanu. Povremeno se oglašavao u časopisima ustaške emigracije. Ne zna se kada je umro.

Piše: Rade Jerenić (Ekspres)
https://www.koreni.rs